به گزارش پلاتو هنر، تاریخ هنر نمایش تقریبا با آفرینش انسان آغاز می‌شود و در طول دوران به دسته‌ها و شاخه‌های مختلفی تقسیم می‌شود و در این مطلب به تاریخچه تئاتر در جهان پرداخته‌ایم.
حدس و گمان، تنها معیار بررسی تاریخ نمایش است. زیرا که اولین نمایش‌ها، پیش از پیدایش خط و تاریخ نویسی انجام شده‌اند.
جدی‌ترین نظریه‌ای که برای خاستگاه نمایش و تاریخچه تئاتر در جهان وجود دارد، برآمدن آنها از درون اسطوره‌ها است.
شرح اسکارگروس براکت از تاریخچه تئاتر در جهان
اسکارگروس براکت در کتاب «تاریخ تئاتر جهان» به ترجمه هوشنگ آزادی ور آورده است:
«در جستجوی توضیحی خاستگاه تئاتر تاریخ نویسان تا حد زیاد متکی به نظریه‌اند زیرا مدارک قابل اعتماد دراین زمینه فراوان نیست. برای پاسخ دادن به این سوٰال که (تئاترچگونه به وجود آمد؟) تاریخنویس ناچار است زمانی را مجسم کند که عناصر تئاتری وجود نداشتند، سپس در مورد این که این عناصر چگونه کشف شدند، صیقل پذیرفتند و چگونه درفعالیتی مستقل تحت نام (تئاتر) تحکیم یافتند نظریه بپردازد. اما از آنجا که بخش اعظم این فرایند قبل از طلوع تاریخ نوشتاری واقع شده است تاریخنویس تنها می‌تواند آن را از طریق حدس و گمان بازسازی کند. بنابراین اگر ببینیم بسیاری از نظریه‌ها درباره‌ی خاستگاه تئاتر بسی پیش رفته‌اند اما هیچ کدام به تحقیق ثابت نشده‌اند، نباید تعجب کنیم به هرحال پیگیرترین نظریه‌ها حاکی ازآن است که تئاترازدل اسطوره و آیین به درآمده و رشد و نمو یافته‌است.) (براکت، 1366 جلد اول:29-30)
به منظور پرداختن به تاریخچه تئاتر در جهان، با وجود اینکه درهرجامعه‌ای می‌توان رگه‌هایی ازحضور عناصر تئاتر و نمایشی را جستجو و پیدا کرد، ابتدا بررسی تئاتر و نمایش را از یونان باستان، مهد هنر آغاز می‌کنیم.
تئاتر، واژه‌ای یونانی و به معنای تماشا کردن است. این هنر از سده چهارم و پنجم پیش از انقلاب مسیح در یونان باستان شکل گرفت. یونانیان به خدای واحد اعتقاد نداشتند و مرکز توجه آنها انسان بود. تا جایی که پروتاگوراس پادشاه یونانی اعلام کرد که «انسان میزان همه چیز است».
اندیشه یونانی از سویی عقلانیت انسان را تایید می‌کرد و از سویی دیگر نمی‌توانست عناصرغیر قابل درک را توجیه کند و با توجه به این که به مقام والایی رسیده بود، برای به هم نخوردن میانه انسان و خدا بودن، به چاره‌ای به نام نمایش یا تئاتراندیشیدند.
تئاتر یونان باستان، به شکل همسرایی بوده است. یعنی حدود پنجاه بازیگر رو به تماشاگران می‌ایستادند و نمایش را به صورت آواز، تحریر و دکلمه برای تماشاگران اجرا می‌کردند.
پس ازمدتی به سبب غیر روحانی بودن اندیشه یونانی، «سانسور» توسط افلاطون پیشنهاد شد و بعدتر «فن شعر» به عنوان اولین کتاب نقد تئاتر توسط ارسطو نوشته شد.
برخی دیگر در پرداختن به تاریخچه تئاتر در جهان خاستگاه تئاتر و نمایش را در تقلید حرکات و صدای حیوانات می‌دانند که به مرور گسترش یافته است.
برخی دیگر در مطالعه و بررسی تاریخچه تئاتر در جهان سرچشمه آن را از داستان‌هایی می‌دانند که از درون افسانه‌های کهن برمی‌آید.
اسکارگروس براکت در جایی دیگر از کتاب «تاریخ تئاتر جهان» می‌گوید:
«در سده چهارم قبل از میلاد، ارسطو گفت انسان به حسب طبیعت خود جانوری مقلد است و از تقلید کردن از اشخاص، چیزها و حرکات دیگران و نیز از تماشای تقلید لذت می‌برد.
در سده بیستم عده‌ای از روانشناسان اظهار کردند انسان دارای استعداد خیالپردازی است و از این طریق می کوشد واقعیت بیرونی را مناسب حال خود و نه چنانکه در زندگی روزمره با آن برخورد می‌کند بازسازی کند. ازاینرو قصه (که درام هم یکی از شکل‌های آن است) به انسان امکان می‌دهد تا اضطراب‌ها و ترس‌های خود را عینیت ببخشد تا بتواند با آنها برخورد کند یا امیدها و رویاهایش تحقق یابند.
در این صورت تئاتر وسیله‌ای می‌شود که انسان توسط آن جهان خود را تعریف می‌کند یا از طریق آن از واقعیت‌های تلخ می‌گریزد.»
علاوه بر تقلید حرکات و اصوات حیوانات نیز برخی دیگر در بررسی تاریخچه تئاتر در جهان معتقدند که خاستگاه و سرچشمه تئاتر داستانسرایی است.
یکی از منابع خوب در زمینه تاریخچه تئاتر در جهان کتاب «تاریخ تئاتر جهان» براکت است که در جای دیگری از آن بیان می‌کند:
«با آنکه منشأ آیینی امروز پذیرفته ترین نظریه درباره خاستگاه تئاتراست اما هرگز تنها نظریه مورد قبول عام محسوب نمی شود. هستند محققانی که معتقدند سرچشمه تئاتر داستانسرایی است، آنها اظهار می‌دارند که گوش کردن و رابطه برقرار کردن با قصه‌ها عمده ترین خصیصه انسانی است. همچنین آنها الگویی را پیشنهاد می‌کنند که درآن الگو تئاتر از افسانه سرایی نشأت می‌گیرد. افشانه‌ها ابتدا درباره شکار، جنگ یا فتوحات دیگرند و به تدریج آب و تاب بیشتری می‌یابند مثلا گوینده به تدریج شروع به بازی می‌کند، دیالوگ به کار می‌برد و سپس شخصیت‌های مختلف قصه افراد مختلف تجسم می‌یابند.
براساس این نظریه، درام و تئاتر باید از غریزه قصه گویی انسان سرچشمه گرفته باشد.
نظریه دیگری که به آن نزدیک است معتقد است تئاتر از رقص و حرکات ضربی و ژیمناستیک، یا تقلید حرکات و صدای حیوانات آغاز کرده و به تدریج گسترش یافته است.»
در آخر می‌توان گفت نظریه‌ای که نمایش را از خصوصیات اصلی انسانی می‌داند و آن را جزء جدانشدنی از قریحه هنری انسان می‌شمارد، نظریه صحیح‌تری می‌تواند باشد. براکت نیز در این خصوص می‌گوید:
«عناصر تئاتری و دراماتیک را در هر جامعه انسانی می‌توان سراغ کرد صرف نظر از آن که این جوامع پیشرفته و پیچیده باشند یا نباشند. این عناصر در رقصها و مراسم مردم ابتدایی همان قدر بارزند که در مبارزات سیاسی، راهپیماییها، مسابقات ورزشی، مراسم مذهبی و حتی در بازیهای کودکان ما پیداست غالب شرکت کنندگان دراین گونه فعالیت ها خودگمان نمی‌کنند در فعالیتی تئاتری حضور دارند با آن که در آنها تماشاگر، دیالوگ (گفتگو) و برخورد عقاید به کارگرفته می‌شود.»
امروزه تئاتر تحول یافته است و این تحول حدودا از پایان قرن نوزدهم شکل گرفته است.
در ابتدا نویسنده محوریت داشت و تصمیم گیرنده اصلی تئاتربود. با پیشرفت اقتصادی اروپا، دکورهای عظیم به اروپا راه یافتند و به این ترتیب دکوراتور به عنوان دومین مولفه شناخته شد.
پس از آن بازیگر نقش اول توانست رخ بنماید و مطرح شود و به عنوان سومین مولفه شناخته شد.
با اختراع صنعت چاپ، نور، عکس و … تئاتر نیز تحول یافت و موجب به وجود آمدن چهارمین مولفه، یعنی کارگردان شد.
پس از آن مولفه‌ای به نام کار گروهی به هدف قیام علیه کارگردانی بود که برعلیه «بد بازی کردن» قیام کرده بود.
تئاتر و نمایش به این شکل سمت و سوهای جدیدی به خود گرفتند و به انواع مختلفی تقسیم شدند و امروزه شاهد آن هستیم که تئاتر چه ازنظر محتوایی و چه فنی و فیزیکی، دستخوش تغییرات جامعه و پیشرفت‌های انسانی است.
در ادامه پرداختن به تاریخچه تئاتر در جهان نیز گاه نویسی تاریخ تئاتر جهان از 700 سال قبل از میلاد مسیح تا سال 2016 آورده شده است.
گاه نویسی تاریخ تئاتر در جهان
دوران باستان و دوران کلاسیک یونان
700 ق.م _ شکل گیری نمایش‌های دیتیرامب در سرزمین دورین
590 تا 600 ق.م _ احداث تئاتر دیونیزوس و ساخت تئاترون یا جایگاه تماشاگران برای این تئاتر / پیدایش نمایش میم درمگار
534 ق.م _ دولت آتن طبق فرمانی رسمی حمایت مالی از درام را تصویب می‌کند. / تس پس به عنوان بهترین درام نویس درجشنواره فیلوکتین دیونیزوس انتخاب می‌شود
520 تا 523 ق.م _ شروع فعالیت پراتیناس (پایه گذار نمایش‌های سایتر)، فرینیکوس (اولین درام نویس که راجع به عصر خود نوشت وهمچنین اولین کسی که زن را وارد تئاتر کرد) و کوریلوس به عنوان درام نویس
500 ق.م _ تس پس به نوشته هوراس در ارابه‌ای به شهرهای گوناگون سفر می‌کرده و به اجرای نمایش می‌پرداخته است. / برگزاری مسابقات نمایش‌های ساتیری میان 10 قبیله آتیکا
470 تا 500 ق.م _ افتتاح «دیپودروم» در رم
468 ق.م _ سوفکل بازیگر سوم را به تراژدی اضافه کرد. همچنین تعداد گروه همسرایان را در 15 نفر ثابت کرد. رنگ آمیزی صحنه از دیگر ابداعات اوست
456 تا 523 ق.م _ اشیل «ایرانیان» را می‌نویسد که ازاوهفت نمایشنامه باقی مانده است. همچنین بازیگر دوم را به تراژدی افزود
409 تا 450 ق.م _ سوفکل بیش از 120 نمایشنامه می‌نگارد که تنها 7 نمایشنامه از او به ما رسیده است. «آژاکس»، «آنتیگون»، «اودیپوس»، «الکترا»، «زنان تراخیس»، «فیلوکتیس» و «اودیپ در کولون». وی در 24 مسابقه درجشنواره دیونیزوس برنده شده است
422 تا 450 ق.م _ کراتینوس به عنوان یک کمدی نویس مطرح در جشن‌های دیونیزوس مطرح می‌شود
408 تا 438 ق.م _ اوریپید بیش از 90 نمایشنامه می‌نگارد که حدود 18 اثرازاو به دوران ما رسیده است. ازجمله: «مده‌آ»، «هیپولیت»، «فرزندان هراکلس»، «زنان تروا»، «ایفی ژنی»، «زنان فنیقی»
405 تا 425 ق.م _ آریستوفان بیش از 40 نمایشنامه می‌نگارد که از این تعداد 17 اثر به ما رسیده است. ازجمله: «آرکانی‌ها»، «نجیب زاده‌ها»، «پرندگان»، «آشتی»، «آکله سیازوس»، «ابرها»، «قورباغه‌ها»، «زنبورها» و …
دوران روم باستان
355 تا 364 ق.م _ اجرای اولین تئاتر در رم به گفته لیوی مورخ رمی
340 تا 360 ق.م _ تئاتر «هلنی» در پرین، اپیداروس واسکندیه تاسیس می‌شود
291 تا 342 ق.م _ منادر در این سالها بیش از 100 نمایشنامه می‌نگارد. ازجمله: «بدخلق»، «دختر گیس بریده» و «دختری از ساموس». بسیاری او را از مهمترین مولفان کمدی نو می‌دانند
250 تا 300 ق.م _ تاسیس مدرسه‌ای به نام «هروادس» برای نویسندگان ادبیات و میم در اسکندریه
204 تا 240 ق.م _ لیویوس آندرونیکوس در طی این سالها برای ادبیات رم بسیار نوشت و ترجمه کرد. بسیاری او را آغازگر ادبیات رمی می‌دانند.
200 ق.م _ نگارش «ناتیاساسترا» توسط بهاراتا درهند که به معنی علم درام شناسی است. مولف این نوشته به زبان سانسکریت، مدعی است که درام را از سمت برهما آفریننده هنر آموخته است
104 ق.م _ تاسیس سازمانی به نام «اداره سلطنتی موسیقی» درچین که وظیفه‌اش ترتیب دادن نمایش‌های سرگرمی و ترویج موسیقی است
55 ق.م _ ساخت اولین عمارت دائمی تئاتردر رم
200 تا 300 م _ نگارش 13 نمایشنامه به زبان سانسکریت در هند توسط بهاما. / صاحب نظران ازمیان آثار او «چاروداتا» را بهترین دانسته‌اند
500 م _ سده رونق گرفتن نوعی از درام به نام «اسکوپ» تحت تاثیر رومن‌های روم باستان
دوران میانه
714 م _امپراتورسوان تسونگ درچین مدرسه‌ای برای تربیت خوانندگان و بازیگران تاسیس می‌کند. نام این مدرسه تا مدتها باغ گلابی بود. / شاه هارشا پادشاه هند به عنوان یکی از بهترین نویسندگان سانسکریت تا اواخراین قرن نمایشنامه‌هایی چون «سینه ریز مروارید»، «ناکاندانا»، «بهوابوتی» و .. را می‌نگارد
1200 م _ نمایش‌های غیرمذهبی ازجمله «سنت نیکلا» که اغلب در میخانه‌ها برپا می‌شد، درفرانسه رونق می‌گیرد
1276 م _ «گرین وود» به قلم آدام دولامال درفرانسه نوشته می‌شود. مورخان این نمایشنامه را قدیمی‌ترین نمایشنامه غیرمذهبی قرون وسطی می‌دانند
1300 م _ نگارش مجموعه‌ای به نام «کارمینابورانا» از نمایش‌های مذهبی که به مصلوب شدن حضرت عیسی (ع) می‌پردازد. این نوشته در دیر بندیکت بیورن آلمان کشف شده است
1400 م _ نگارش قدیمی‌ترین درام اخلاقی با نام «بهارزندگی» که در فرانسه نوشته و اجرا شده است
1435 م _ لئون باتیستاآلبرتی در رساله‌ای به نام «دلاپیتورا» راه و روش طراحی پرسپکتیو را پایه گذاری می‌کند. از آن پس این شیوه در صحنه‌های نمایش بسیار مورد استفاده قرار می‌گیرد
1497 م _ نمایشنامه «فولگنس دلوکرس» اثر مدوال به عنوان قدیمی ترین میان پرده انگلیسی اجرا می‌شود
1518 م _ نیکلای ماکیاولی یکی ازمعروف ترین کمدی‌های رنسانس را به نام «مهرگیاه» به نگارش درمی‌آورد
1550 م _ شروع رواج کمدیا دل آرته درایتالیا
1570 م _ نگاشته شدن اولین تراژدی انگلیسی به نام «گوربودوک و فرکس و پورکس» توسط تامس ساکویل و تامس نورتن
1572 تا 1576 م _ گشایش اولین تئاتر دائمی انگلستان توسط شکسپیر و ریچارد بوریج
1592 م _ نگارش ریچارد سوم توسط شکسپیر
1594 م _ اولین اپرای جهان به نام اپرای «دافنه» توسط اوتاویور نیوچینی و جولیو کاچینی با موسیقی کوپوپری تحریر واجرا می‌شود
1595 م _ هتل بورگونی به عنوان اولین تئاتر پاریس افتتاح می‌شود. / شکسپیر نمایشنامه «رومئو و ژولیت» را می‌نگارد
دوران مدرن و معاصر
1600 تا 1606 م _ شکسپیر نمایشنامه‌های «ژولیوس سزار»، «هملت»، «اتللو»، «شاه لیر» و «مکبث» را می‌نگارد. گروه بازیگران «چمبرلین» توسط شکسپیر و ریچاردبوربیج پایه گذاری می‌شود
1607 م _ اولین سالن مخصوص اپرا در ونیزساخته می‌شود
1671 م _ کلیسای فرانسه بطور رسمی به زنان اجازه حضور درصحنه تئاتر را می‌دهد
1786 م _ مدرسه سلطنتی تئاتر تاسیس و ضمیمه کمدی «فرانسز» می‌شود و کار این مدرسه تربیت و آموزش بازیگران بود. شارلوت دومارک، دوشیزه دوکلو و بوبور از دانش آموختگان این مدرسه بودند
1809 م _ درس‌هایی از ادبیات دراماتیک توسط فون اشلگل منتشر می‌شود
1830 م _ با قدرت گیری ناپلئون سوم محدودیت‌های ویژه‌ای برای به صحنه بردن تئاتر در فرانسه اعمال می‌شود. این محدودیت‌ها تا پنجاه سال بعد و تا اواسط دهه هفتاد قرن هجده ادامه دارند
1850 م _ درفرانسه تئاترها شروع به استخدام طراحان برای لباس‌های تاریخی و افزودن بر تعداد کارکنان خود می‌کنند / جنبش رئالیسم جانشین رمانتیسم می‌شود
1865 م _ آبراهام لینکلن در تئاتر «فورد» واشنگتن درحالیکه مشغول تماشای نمایش است، ترور می‌شود
1874 م _ اجرای نمایش «هملت» به کارگردانی ایروونگ به مدت 200 شب پیاپی که در مورد اجراهای شکسپیر بی سابقه بود
1879 م _ تاسیس تئاتر «دالی» توسط آگوستین دالی در آمریکا و برگزاری نخستین فستیوال شکسپیر در استراسفورد
1896 م _ تئاتر هنر مسکو به اهتمام استانیسلاوسکی و دانچنکو افتتاح می‌شود
1901 م _ نگارش نمایشنامه «سه خواهر» چخوف
1902 م _ موسسه «تئاتر ملی» در دوبلین تاسیس می‌شود
1904 م _ گشایش تئاتر «آبئی» در دوبلین. / نگارش نمایشنامه «باغ آلبالو» توسط چخوف / پیدایش نخستین تئاتر برادوی
1913 م _ افتتاح تئاتر «شانزه لیزه» توسط برادران پره
1914 م _ راث دنیس و همسرش تدشاون با افتتاح مدرسه دنس «دنیس شاون» سنگ بنای دنس مدرن و فیزیکال تئاتر را بنا می‌نهند
1920 م _ میرهولد صحنه تسخیر کرملین درانقلاب روسیه را با بیش از بیست هزار بازیگر درمسکو و در ابعاد واقعی بازسازی می‌کند
1928 م _ نخستین پخش تلویزیونی یک تله تئاتر با عنوان «مردکی که گلی به دهان داشت» اثر پیراندللو در آمریکا
1933 م _ به قدرت رسیدن هیتلر و پراکندگی هنرمندان آلمانی
1938 م _استانیسلاوسکی «تربیت بازیگر» را انتشار می‌دهد
1947 م _برگزاری نخستین فستیوال بین المللی ادینبورگ، تاسیس فستیوال آوینیون
1950 م _ بکت «درانتظار گودو» و سارتر «شیطان و خدا» را می‌نگارند
1958 م _ ژوزه بلانسون تئاترشهر را در لیو ویللورین افتتاح می‌کند
1960 م _ گرتفسکی تئاتر آزمایشگاهی خود را در شهر اپوله درلهستان افتتاح می‌کند
1962 م _ ثبت روز تئاتر در تقویم جهانی
1969 م _ گروه عروسکی «نان و عروسک» به سرپرستی پیتر شومان با عروسک‌های غول پیکر خود خیابان‌های آمریکا را اشغال می‌کنند
1983 م _ تاسیس تئاتر اروپا به مدیریت استره لر
1996 م _ برگزاری اولین جایزه تئاتر اروپا
2001 م _ انتخاب روز اول فروردین به عنوان روز جهانی نمایش عروسکی در کنگره جهانی یونیما در ماگدوبورگ آلمان
2006 م _ برگزاری جشنواره تئاتر گوتنبرگ در سوئد / برگزاری جشنواره تئاتر اتحادیه اروپا / برگزاری اولین جشنواره کارگردانان در آلمان
2007 م _ برگزاری اولین جشنواره خلق تئاتر در یونان / افتتاح نخستین رادیو ویژه تئاتر در آمریکا
2009 م _ پنجم تا چهاردهم ژوئن طولانی ترین نمایش به مدت نه ساعت بانام لیپ سیمک به کارگردانی روبر لاپاژ به صحنه رفت
2012 م _ افتتاح تئاتر بزرگ چین در پکن
2016 م _ درگذشت داریو فو نمایشنامه نویس، بازیگر و کارگردان فقید ایتالیا
بیش تر بخوانید:
چگونه جشنواره آوینیون شهر را از آثار جنگ جهانی نجات داد؟
محمد زکی زاده
