به گزارش پلاتو هنر، نقد مشخص می‌کند که آیا یک اثر هنری مانند تئاتر ارزش دیدن دارد یا نه. اما از طرفی هر نقدی هم ارزش خواندن ندارد؛ پی بردن به فاجعه بودن یک اثر نمایشی چه کمکی به مخاطب می‌کند وقتی منتقد دلایل نظرش را عنوان نکرده است؟
نقدنویسی هم مانند هر حوزه دیگری اصول و قواعد خودش را دارد که رعایت آن‌ها باعث متمایز شدن آن از دیگر نقدها می‌شود. در این گزارش قصد داریم نگاهی به نحوه نقدکردن تئاتر بیندازیم تا بدانیم چگونه می‌توانیم یک نقد خوب بنویسیم یا اگر فقط مخاطب تئاتر هستیم، با ویژگی‌های نقد خوب آشنا شویم.
نقد چیست؟
ارزیابی یک اثر هنری به معنی سنجیدن ارزش آن است و چنین کاری به قضاوت و تحلیل فکرشده نیاز دارد. شما برای نقد تئاتر باید بتوانید عملکرد موفق یا ناموفق تمامی جنبه‌ها و عناصر یک اثر نمایشی را تشخیص داده و اثرگذاری آن‌ها را شناسایی کنید.
اگر برای تئاتر دست به قلم می‌شوید، ممکن است که نوشته‌تان ارزیابی از کار خود یا کاری که روی صحنه دیده‌اید، باشد. شرح مکتوب از نقاط ضعف و قوت یک نمایش، نقد خوانده می‌شود. چنین کاری اظهار نظر به شمار می‌رود و وظیفه آن مطلع کردن مردم از میزان خوب (یا بد) بودن چیزی است.
افراد سلیقه‌های متفاوتی دارند، بنابراین نظرات همیشه باید توجیه شوند یعنی مثالی روشن ارائه شود تا گواهی برای هر استدلال باشد. شما باید عنوان کنید که چرا جنبه مشخصی از کار را پسندیدید یا بالعکس.
اگر نظرتان را بدون ارائه هیچ دلیل موجهی بیان کنید، احتمالا با بی‌توجهی دیگران روبه‌رو خواهید شد. البته شما باید روی نمایش و عناصر آن و همچنین استراتژی‌های اکتشافی احاطه کامل داشته باشید تا بتوانید نحوه به کارگیری آن‌ها را در کاری که نقد می‌کنید، مورد توجه قرار دهید. به گفته کنت تاینن، «منتقد کسی است که مسیر را می‌داند اما نمی‌تواند ماشین را براند.»
منتقدان حرفه‌ای تئاتر هم حتی به ندرت نقدهایی تماما منفی می‌نویسند. اگر آن‌ها کاری را به تندی بکوبند و خواننده رد پای تلاش آن‌ها برای یافتن نقات قوت کار را پیدا نکند، احتمالا تمایل چندانی به پذیرفتن آن نخواهد داشت و در این صورت نقد آن‌ها فاقد اعتبار خواهد.
هیچگاه به سمت استفاده از جملاتی مانند «به نظرم افتضاح بود» یا «برام خسته‌کننده بود» نروید. این گفتار شما نه تنها غیرهوشمندانه، بلکه متکبرانه خواهد بود. به یاد داشته باشید که می‌خواهید درباره کار متخصصانی بنویسید که ممکن است تجربه و شناخت بیشتری به نسبت شما از تئاتر داشته باشند.
چگونه یک نقد خوب بنویسیم؟
یک نقد تمامی جنبه‌های یک کار را به طور کلی می‌نگرد و روایت، پی‌رنگ، ژانر، سبک، باورپذیری، ایده، نمادها و پایان‌بندی را مورد ملاحضه قرار می‌دهد.
از عنوان کردن نام عوامل تولید در نقد خود اطمینان حاصل کنید. هنگامی که به عملکرد کارگردان، بازیگران، طراحان و غیره اشاره می‌کنید، نام‌شان را هم ذکر کنید. در غیر این صورت، نقدتان در نظر خواننده مبهم و شلخته خواهد بود. تم‌های نمایشنامه را در نظر داشته باشید و بتفصیل شرح دهید که آن‌ها چگونه از طریق طراحی، کارگردانی و بازیگری روی صحنه تجلی یافتند.
شنیده‌ها و دیده‌های خود را با استفاده از صفت شرح دهید. به خاطر داشته باشید یک یا دو لحظه کلیدی نمایش را گلچین کنید تا با اشاره به تکنیک‌های بازی که بازیگران به کار گرفتند، روی بخش موفق عملکرد آن‌ها متمرکز شوید.
همچنین اشاره به تاثیری که کار نه تنها روی شما، بلکه روی مخاطب دارد هم مهم است. آیا آن‌ها تحت‌تاثیر قرار گرفته‌اند؟ آیا خسته شده‌اند؟ آیا می‌خندند؟
آیا مقدمه اهمیت دارد؟
پیش از دست به قلم شدن باید برای نقد خود یادداشت‌هایی را از قبل آماده کنید. همچنین باید مطمئن شوید که نقدتان را منطقی و قابل‌غهم تنظیم کرده‌اید. برای مثال، نورپردازی را در یک پاراگراف شرح دهید؛ در سرتاسر نقد درباره آن نظر پراکنی نکنید.
نوشتن مقدمه‌ای مناسب برای نقدتان هم دارای اهمیت است. با مقدمه خوب است که زمینه چینی لازم را برای خواننده انجام می‌دهید. مقدمه تعیین می‌کند که آیا نقد شما ارزش کامل خوانده شدن دارد یا نه. به همین دلیل، باید جزئیاتی مربوط به اثر، ژانر آن، بازیگران اصلیش، و هرگونه اطلاعات اولیه جالب‌توجه را در مقدمه ارائه دهید.
از تعریف داستان نمایش در نقدتان بپرهیزید. شما قرار نیست داستان را توضیح دهید بلکه قرار است عملکرد آن را ارزیابی کنید. با این وجود، برای این‌که ارزیابی‌تان قابل‌فهم باشد، باید بستر مناسبی برای آن فراهم کنید یعنی توضیح مختصری از بنیان داستان و تم‌های آن، همراه با ایده‌‌ها یا مسائل اصلی که به آن‌ها پرداخته شده، بنویسید.
به یاد داشته باشید که اگر یک بار نام کامل یکی از عوامل تولید مانند نمایشنامه‌نویس، بازیگر یا کارگردان را ذکر کردید، بعد از آن می‌توانید آن‌ها را تنها با نام خانوادگی‌شان خطاب کنید.
از طراحی صحنه غافل نشوید
یک نقد خوب همیشه توجه ویژه‌ای به طراحی تولید دارد زیرا معمولا اولین چیزی که هنگام تماشای یک نمایش می‌بینید، صحنه و طراحی آن است. به موارد زیر حتما در نقد خود اشاره کنید:
_شکل صحنه و تاثیر آن روی رابطه میان بازیگران با تماشاگران؛ برای مثال، اگر صحنه دایره‌ای‌شکل باشد، تماشاگران بازیگران را احاطه می‌کنند و سبب شکل‌گیری صمیمیت می‌شود.
_سبک؛ برای مثال مینیمال یا واقع‌گرایانه.
_اسبابواثاثیه روی صحنه و تاثیر آن‌ها.
_نمادگرایی؛ برای مثال اسباب‌ووسایل کهنه‌ای که نشان‌دهنده روابط فرسوده هستند.
_هر گونه نکته یا ایده خلاقانه‌ای مانند میزی که باز و تبدیل به خودرو می‌شود.
صحنه جهان نمایش را می‌سازد و سبک آن را تعیین می‌کند. بنابراین، مهم است که بدانید صحنه چه برداشتی را در ذهن مخاطب به‌وجود می‌آورد. برداشت‌های اولیه خود را یادداشت کنید. طراحی صحنه چه انتظاراتی را پدید آورد؟ اگر صحنه مینیمال باشد، می‌دانید که نمایش برای فضاسازی موثر باید متکی به عناصر دیگر باشد. سادگی صحنه‌ها می‌تواند دلایل دیگری ازجمله مسائل مالی را دربرگیرد یا اگر نمایش با تغییرات صحنهای زیادی همراه باشد، وجود صحنهای پرجزئیات و جای‌گیر، دستیابی به این تغییرات را دشوار می‌کند.
به نحوه به کارگیری اسبابواثاثیه صحنه در نمایش نیز فکر کنید. از خود بپرسید که آیا به طور عادی از آن‌ها استفاده کردند یا این‌که معنی خاصی در آن‌ها وجود داشت. آیا از وسیله خاصی به شکل‌های مختلف استفاده کردند؟
برای مثال، اگر در نمایش از بازیگران به عنوان میزوصندلی استفاده کردند، حتما باید این نکته جالب‌توجه را در نقد خود عنوان کنید.
طراحی لباس را فراموش نکنید
شما باید درباره طراحی لباس هم شرحی ارائه دهید مخصوصا اگر لباس‌ها چشم‌گیر و غیرمعمول هستند. روی عناصر ذیل تمرکز کنید:
_آیا لباس‌ها قدیمی بودند یا مدرن؟
_لباس‌ها چگونه کاراکتر را جلوه دادند؟
_آیا تغییرات قابل‌توجهی در لباس‌ها رخ داد؟
_آیا از لباس‌ها به صورت نمادین استفاده شد؟ به رنگ‌ها و پوشاک فکر کنید.
_لباس‌ها چه چیزی به نمایش اضافه کردند؟
طراحی نور چگونه نمایش را بهبود بخشید؟
یک منقد باید در نقد خود به نورپردازی و طراحی نور هم اشاره کند. موقع نقد یک اثر این سوالات را از خود بپرسید و سعی کنید در نقد خود به آن‌ها اشاره کنید:
_آیا از نور به طور عادی استفاده کردند یا نمادین؟
_آیا استفاده از نور به بهبود نمایش و تجربه مخاطب کمک کرد؟
_نورها چگونه فضاسازی کردند و حال‌وهوای نمایش را ساختند؟
_آیا از آن‌ها برای معرفی مکان جدید یا نشان دادن گذر زمان استفاده کردند؟
_آیا جلوه‌های نوری مهمی در نمایش وجود داشت؟
_نورها چگونه روی سرعت انتقال صحنه موثر بودند؟ یک تغییر فوری، تمپو سریع و منقطع ایجاد خواهد کرد در صورتی که محو شدن نور لطیف‌تر و آهسته‌تر خواهد بود.
جلوه‌های صوتی را از قلم نیندازید
تنها روی جنبه‌های بصری کار تمرکز نکنید. اگر موسیقی یا جلوه‌های صوتی استفاده شده در نمایش متمایز هستند (چه خوب، چه بد)، شما باید آن‌ها را عنوان کنید. موارد زیر را در نظر بگیرید:
_از موسیقی چه زمانی و چگونه استفاده کردند؟
_موسیقی چه تاثیری روی مخاطب داشت؟ آیا موسیقی فضاسازی کرد؟
_آیا از موسیقی یا صدا برای نشان دادن شخصیت یا تم نمایشنامه به صورت نمادین استفاده کردند؟
_آیا موسیقی با دیگر بخش‌های نمایش سازگار بود؟
تئاتر که بدون بازیگر نمی‌شود!
نوبتی هم که باشد، نوبت پرداختن به بازیگران نمایش است. آن‌ها چگونه نقش را از آن خود کرده بودند؟ آیا بازی‌شان آن‌چنانی تعریفی داشت؟ یادتان باشد که باید دلایل محکمی بیاورید و از بیان نظرهای سطحی بپرهیزید. سعی کنید که نقدتان این موارد را شامل شود:
_چه کسی و چرا شما را تحت‌تاثیر قرار داد؟ به شخصیت‌پردازی فکر کنید و ببینید که شخصیت چگونه با صدا، حرکت، زبان بدن و دیگر موارد ساخته‌وپرداخته شده است. حتما بیان کنید که بازیگر در لحظه به خصوصی چگونه بازی کرد تا اثرگذاری بیشتری روی مخاطبان داشته باشد و بتواند به خوبی با آن‌ها ارتباط برقرار کند.
_ به حرکت و سکون بازیگران در صحنه توجه داشته باشید و پیامی که از آن‌ها منتقل می‌شود را تحلیل کنید.
_بازیگران چگونه از صدای‌شان استفاده کردند؟ صدای بازیگران را ارزیابی کنید و به مکث‌های معنادار، تغییرات لحن و زیر و بم صدای آن‌ها توجه کنید.
_روابط میان شخصیت‌های نمایش را فراموش نکنید. این روابط چگونه شکل گرفتند و چگونه تغییر یا گسترش پیدا کردند؟ به نحوه شکل‌گیری این روابط از طریق بازی و نه خود داستان دقت کنید.
کارگردان را نادیده نگیرید
کارگردان کنترل یک نمایش را کاملا به دست دارد. بنابراین، فراموش نکنید که به تاثیرات تصمیم‌های او در نمایش بپردازید. این موارد را در نظر داشته باشید:
_آیا کارگردان مفهوم یا هدف خاصی را برای کار در نظر داشت؟ در طول اجرا چگونه آن را منتقل کرد؟ او چه تصمیمات خاصی برای سبک درپیش گرفت؟
_آیا کارگردان تغییراتی در نمایشنامه ایجاد کرد؟ با چنین کاری، به چه چیزی دست یافت؟ آیا این کار سرعت و ساختار را دست‌خوش تغییر کرد؟
_مخاطبان در طول اجرا چه مسیر احساسی را طی کردند؟ کجا و چگونه تنش ایجاد شد؟
جست‌وجو درباره کارگردان ممکن است اطلاعات مفید و کارآمدی در اختیارتان قرار دهد. در این جست‌وجو کردن‌ها ممکن است متوجه شوید که کارگردان به خاطر داشتن سبک یا روش خاصی معروف است. بنابراین، بهتر است که حتما درباره کاگردان تحقیق کنید.
با استفاده از لغات متنوع زیباتر بنویسید
قلم منتقدان حرفه‌ای نشان می‌دهد که حتی موقع نوشتن یک نقد هم می‌توان خلاق بود. یک متن مبتنی‌بر حقیقت را می‌توان با استفاده از واژها و صفت‌های مناسب و استفاده به جا از استعاره و تشبیه زیباتر نوشت. اما یادتان باشد که در این کار زیاده‌روی نکنید و تبدیل به نویسنده بهترین کتاب پرفروش سال نشوید. سعی کنید جمله‌بندی‌های‌تان کوتاه و گویا باشند.
منتقدان خوب نظرات خود را روشن و به نحوی بیان می‌کنند که برای خواننده جالب باشد. از فرمولی یکسان برای نوشتن نقدهای خود بهره نگیرید. برای هر نقدتان از صفت‌ها و توصیفات متنوع استفاده کنید. تعلیق فرجام، نقطه اوج، هدف، انگیزه، ریتم، خطی، غیر خطی، صحنه، ساختار، دلیل، تنش، منطقی، اثر، ارتباط، شخصیت‌پردازی، احساسی، تاثیرگذار، پویا، قوی، غیرمعمول، وخیم، هیجان‌انگیز و تامل‌برانگیز، برخی از اصطلاحات و صفاتی هستند که می‌توانید در نقد خود از آن‌ها استفاده کنید.
آیا ارزیابی کار خود مهم است؟
ارزیابی نمایش خود هنگام ساخت آن بسیار حائزه اهمیت است. این کار باعث می‌شود روی کیفیت اثرتان احاطه داشته باشید و بتوانید در صورت نیاز تغییرات لازم را اجرا کنید. درباره کارتان صادق باشید و بگویید کدام جنبه کار عملکرد خوبی دارد و کدام بخش می‌توانست بهتر باشد. داشتن یک هدف مشخص باعث می‌شود شما در مسیر درست قرار بگیرید. همیشه در نظر داشته باشید که درنهایت به چه چیزی می‌خواهید برسید. اگر می‌خواهید درباره نحوه ساخت اثر نمایشی‌تان دست به قلم شوید، یادداشت‌برداری در طول این مسیر به کمک‌تان خواهد آمد. با این کار در پایان تمرین‌ها پرونده‌ای از نحوه پیشرفت نمایش خود دارید.
هرگونه لحظات کلیدی که در شکل‌گیری کار نقش داشتند یا روی آن موثر بودند را در نظر داشته باشید. تنها به تهیه فهرستی از کارهایی که انجام دادید، بسنده نکنید. توضیح دهید که چرا آن کار را کردید و چه تاثیری روی کارگردانی کارتان داشتند.
در طول ساخت نمایش خود حتما از چند نفر بخواهید تا آن را ببینند و نظر دهند زیرا ممکن است ایده‌های‌تان آنقدرها که خودتان فکر می‌کنید هم واضح نباشند.
گرفتن بازخورد از دیگران به شما کمک می‌کند نقاط قوت و ضعف نمایش‌تان را بشناسید. اگر هم عکس قضیه اتفاق افتاد یعنی کسی از شما خواست به دیدن تمرین‌های نمایشش بروید، سعی کنید نظرات سازنده بدهید؛ یعنی به عنوان کردن نقاط ضعف اکتفا نکنید و سعی کنید به کارگردان و بازیگران برای بهبود نمایش راهکار نشان دهید.
دیگران برای ساختن یک اثر نمایشی زمان و تلاش زیادی کرده‌اند پس یادتان باشد که نظرات‌تان سنجیده و کارآمد باشند.
منبع:
2024 ,writing about and evaluating theatre, ” BBC”
بیشتر بخوانید:
مروری بر هم‌زیستی تئاتر و پرفورمنس در هنرهای نمایشی
اقتصاد تئاتر و تاثیر احیای آن در تئاتر امروز ایران
