نگاهی به تاریخچه کمانچه/ آشنایی با ساز قیچک

به گزارش پلاتو هنر، شیما شاه محمدی نوازنده سازهای کمانچه و قیچک متولد سال 1362 در تهران است. او نویسنده مجموعه کتاب «دستور کمانچه»، اولین ورودی رشته نوازندگی ساز تخصصی قیچک در مقطع کارشناسی ارشد، مدرس دانشگاه، دبیر تحریریه بخش موسیقی فصلنامه علمی – پژوهشی «نقطه» در سال 1381 بوده است. ازجمله مقالات و نوشته های او می توان مقاله‌هاى «نابغه ای فرشته یا فرزند ابلیس»، «موسیقی و مدرنیته» در فصلنامه علمی پژوهشی هنر، كتاب «دستور کمانچه» جلد اول و دوم و مقاله «رقص كُردى و موسيقى آن» را نام برد.

ازجمله فعالیت های اجرایی او همکاری با گروه های موسیقی «سیمرغ»، «خورشید»، «مهتاب»، «نیستان»، کوارتت زهی «چهارگان»، «زندواف» ،«طیفور»، «درنگ»، «خنیاگران مهر»، «ارکستر سازهای ملی ایران» همچنین همکاری با اساتید و هنرمندانی چون احمد پژمان، فرهاد فخرالدینی، بهزاد عبدی، حمید متبسم، مجید درخشانی، همایون شجریان، علیرضا قربانی، محمد معتمدی و… برای اجرای کنسرت، ضبط آلبوم های صوتی و تصویری، شرکت در فستیوال های موسیقی در کشورهای مختلف است.

در ادامه همچنین از تکنوازی های او می‌توان به اجرا با ارکستر اورگانیزال کیف اوکراین و اجرا با ارکستر فیلهارمونیک شهر تهران، ارکستر ملی ایران، ارکستر پارسوا و سرزمین مادری به عنوان سولیست نام برد.

آلبوم هایی که این هنرمند در آن ها نواخته است به شرح زیر است:

«فصل باران»، «بودن و سرودن» ، «آسمانه»، «سیمرغ»، «هیچ مگو»، «ترانه های کودکی»، «همان یک شرار و دیگر هیچ»، «عیاران»، «چهارگان»، «زمان»، «سالنامه»، «در محاصره»، «سوییت برای قیچک ارکستر زهی».

شیما شاه‌محمدی در گفتگو با پلاتو هنر درباره فعالیت هنری خود توضیح داد: من به تازگی یک کنسرت با ارکستر ملی ایران در دو شب اول و دوم تیر ماه داشته‌ام که به عنوان سولیست قیچک با این ارکستر همکاری کردم. در آن اجرا اولین بار بود که ساز قیچک به عنوان ساز سولو در ارکستر ملی ایران نواخته می شد. خیلی خوشحالم که این اتفاق برای این ساز افتاد و از آن حالت مهجور خارج شد چون این ساز را بیشتر به شکل نت های کشیده و ساز همراهی کننده می‌دیدم.

کتابی در مورد ساز زهی قیچک

این هنرمند مطرح کرد: کتابی در دست چاپ دارم که توسط انتشار ماهور منتشر می‌شود. اسم این کتاب «بیست دونوازی» است. در این کتاب قطعاتی برای دو ساز زهی آهنگسازی، گردآوری و تنظیم شده و برای اولین بار با قیچک سوپرانو و آلتو ضبط شده است. معمولا برای دونوازی ها سوپرانو کمانچه انتخاب می کنند ولی من دوست داشتم این اتفاق برای ساز قیچک رقم بخورد و صدای این ساز ضبط و ثبت شود به ویژه برای کسانی که دوست دارند این ساز را بنوازند و کسانی که با این ساز آشنا نیستند این ساز را از نزدیک بشنوند و بتوانند قابلیت هایش را لمس کنند.

ساز تخصصی این نوازنده قیچک و کمانچه است. او در این مورد افزود: من مدرک کارشناسی ام را در رشته نوازندگی با گرایش ساز کمانچه از دانشگاه هنر و کارشناسی ارشد در رشته نوازندگی سازهای ایرانی با گرایش ساز قیچک در دانشگاه هنر در سال 1389 دریافت کرده‌ام. در آن سال برای اولین بار بود که این ساز به طور تخصصی وارد دانشگاه شد.

تاریخچه سازهای کمانچه و قیچک

شیما شاه محمدی توضیح داد: دو ساز کمانچه و قیچک از زمان قدیم در ایران وجود داشته اند. کمانچه یک ساز زهی آرشه ای از ساز های محبوب و مشهوری بوده است که در ایران نواخته می‌شد. این ساز در ابتدا دو سیم داشته و بعدها به سه سیم تبدیل شده است. در دوره قاجار بعد از ورود ویولن، موسی کاشی سیم چهارم را به این ساز اضافه کرد. در ابتدا از پوسته توخالی یک جوز هندی یا نارگیل استفاده می کردند و یا یک کنده درخت را به صورت کروی شکل می تراشیدند و روی کنده پوست می کشیدند. همچنین در ابتدا سیم های این ساز نخ ابریشم بوده است یا روده تابیده که به آن زه می گفتند. به مرور این سیم ها فلزی شدند. این ساز از ابتدا با کمان نواخته می‌شد. در لغت هم کمانچه همان کمان کوچک است.

او ادامه داد: ساز قیچک هم در همان دوره وجود داشته است. این ساز به اعتقاد بسیاری به ساز غوشاکا که یک لفظ سانسکریت است، بر می گردد و آثارش از قدیم هم وجود داشته است، همچنین در دوره تیموریان عبدالقادر مراغه ای در کتاب های خود به آن اشاره کرده است.

این هنرمند به نقل از کتاب های قدیمی توضیح داد: این ساز کاسه بزرگی دارد که قسمت بالای این کاسه باز است و در قسمت پایین پوست داشته است. دو سیم اصلی داشته است. 8 تا 12 عدد سیم واخوان داشته است که این سیم ها برای ترویج و تزیین الحان استفاده و آرشه یا کمان روی آنها کشیده نمی‌شد. این ساز در سیستان بلوچستان هم اکنون به همین شکل وجود دارد. ساز قیچک ساز مطلوبی است. حسن کاشانی هم در کتاب خود به این اشاره می کند که این ساز صدای بسیار گرم و مطبوعی دارد.

این نوازنده درباره سابقه تدریس خود بیان کرد: 18 سال می شود که ساز های کمانچه و قیچک تدریس می کنم. تاکنون در دانشگاه این سازها را به صورت تخصصی و درس تئوری سازشناسی موسیقی ایرانی و درس عملی ارکستر موسیقی ایرانی و هم نوازی تدریس کرده ام. همچنین در دانشگاه علمی کاربردی و هنرستان عالی موسیقی تجربه تدریس داشته ام.

برای علاقه‌مندان به موسیقی…

شیما شاه محمدی برای کسانی که علاقه مند به موسیقی هستند، توصیه کرد: علاقه‌مندان به موسیقی در ابتدا باید سازهای مختلف بشنوند. از نزدیک انواع سازها را ببینند پس از آن ساز مورد علاقه خود را انتخاب کنند. در اصل وقتی می خواهید موسیقی کار کنید برای اشراف کامل به انواع موسیقی باید موسیقی را در ژانر های مختلف از اقصی نقاط دنیا شنیده باشید.

یک نوازنده خوب باید تمرین مستمر روزانه داشته باشد

این هنرمند اظهار کرد: نوازندگان جدا از اینکه با ارکستر و گروه های موسیقی برای کنسرت تمرین می‌کنند، باید برای پیشرفت نوازندگی خود به صورت شخصی و مستمر آموزش ببینند و تمرین داشته باشند. در اصل یک بخش مربوط به تکنیک است از جمله مواردی چون نحوه گرفتن ساز تا تمام تکنیک هایی که در هر سازی وجود دارد، سونوریته، موزیکالیته، اگوگیک، دینامیک و … که یک نوازنده همه را باید به صورت شخصی دنبال کند و ارتقا بدهد. بخش دیگر برای اجرا در ارکستر  باید درک درستی از سازهای ارکستر، هارمونی آنها داشته باشد و بتواند آکورد ها را بشنود و توانایی آنالیز موسیقی داشته باشد.

او افزود: به صورتی که یک نوازنده در یک ارکستر باید بداند در یک قطعه موسیقی، جملات موسیقی به چه صورت هستند و به چه شکلی باید اجرا شوند، چه آکورد هایی نواخته می‌شود تا به بهترین شکل با نوازنده های دیگر همراهی داشته باشد. در همین راستا یک نوازنده باید تمرین مستمر روزانه داشته باشد تا بتواند درک موسیقایی خود را بالا ببرد و نوازندگی خود را ارتقا بدهد تا یک قطعه را به صورت کامل با اشراف آنالیز و اجرا کند.

دوست دارم اجراهای متنوع داشته باشم

این نوازنده در ادامه گفت: حداقل در این مقطع سنی اجرا را به کار تولیدی ترجیح می‌دهم. دوست دارم اجراهای متنوع داشته باشم. اگرچه کار تولیدی و اجرا برای یک نوازنده ایرانی معمولا درهم تنیده و پیوسته هستند. در سیستم موسیقی ایرانی معمولا نوازندگان آهنگساز هم هستند و بداهه نوازی می‌کنند.

نوازندگان به علت ضعف مدیریتی از ارکستر حذف شده‌اند

او در بخش دیگری از گفتگو توضیح داد: من نوازنده ساز ایرانی هستم و ساز های ایرانی ارکسترهای بزرگی در ایران ندارند که به صورت دولتی مثل ارکستر سمفونیک تهران و ارکستر ملی ایران حمایت شوند البته در ارکستر ملی ساز های ایرانی داریم اما من هیچوقت عضو ثابت این ارکستر ها نبوده‌ام. تابه حال با ارکستر سمفونیک تهران اجرا نداشتم اما چیزی که در مورد نوازنده ها می‌دانم این است که آزمون نوازندگی در ابتدای همکاری برای ورود نوازندگان به ارکستر برگزار می شود و نوازندگان به علت ضعف مدیریتی دچار مشکل و از ارکستر حذف شده اند.

شاه‌محمدی در پایان خاطرنشان کرد: این موضوع مسئله ناخوشایندی است که فقدانی در ارکستر ایجاد می‌کند. به این علت که ممکن است یک نوازنده بتواند یک ساز را با کیفیت بالا بنوازد ولی این مسئله که نوازندگان از قدیم در کنار هم ساز نواختند و تجربه های بسیاری در اجرا دارند، کاملا متفاوت است. در هیج جای دنیا هیچ نوازنده ای را این گونه کنار نمی گذارند و بدین شکل با آنها رفتار نمی‌شود. و معمولا اگر کسی عضو ارکستر سمفونیک یا ارکستر ملی باشد درآمد معقول و اجراهای بسیار و مشخص در ماه دارد که در اکثر موارد نیازی به شغل دیگری، نیست.

سمیرا اسدیان