به گزارش پلاتو هنر، سازهای موسیقی ایران نه تنها به عنوان ابزارهایی برای تولید صدا، بلکه به عنوان نمادهای هویتی و فرهنگی هر منطقه نیز شناخته می‌شوند. در طول تاریخ، موسیقی ایران تحت تأثیر رویدادهای اجتماعی، سیاسی و مذهبی قرار گرفته و سازهای مختلفی توسعه یافته‌اند که هر یک با ویژگی‌ها و تکنیک‌های خاص خود، به غنای موسیقی ایرانی افزوده‌اند.
نقش سازها در موسیقی ایرانی فراتر از تولید صدا است؛ آن‌ها بخشی از هویت فرهنگی و اجتماعی جامعه ایرانی را تشکیل می‌دهند. با توجه به تنوع اقوام و فرهنگ‌ها در ایران، سازها به عنوان واسطه‌ای برای حفظ و انتقال فرهنگ‌های مختلف عمل می‌کنند. از این رو، سازهای ایرانی نه تنها برای لذت شنیداری، بلکه برای انتقال پیام‌ها و ارزش‌های فرهنگی نیز اهمیت دارند.
در نهایت، بررسی سازهای ایرانی می‌تواند دریچه‌ای به دنیای موسیقی و فرهنگ غنی ایران باشد. در این گزارش با سازهای موسیقی ایران بیشتر آشنا می‌شوید.
سازهای موسیقی ایران | سازهای زهی مضرابی
در ایران، تنوع سازهای زهی بسیار زیاد است به گونه ای که هر یک از مناطق محلی ایران حداقل یک ساز زهی مخصوص به خود دارد. ساختمان همه‌ی سازهای زهی مضرابی تشکیل شده است از یک کاسه و یک دسته که در اغلب موارد بلندتر از کاسه است و محل قرار گرفتن انگشتان دست چپ است و همچنین یک سر که گوشی‌های کوک در آن‌جا قرار دارند.
سازهای زهی از طریق ارتعاش سیم (زه) و تقویت صوت حاصل از این ارتعاش، توسط جعبه تشدید، صوت تولید می‌کنند. مکانیزم این دسته سازها به استثنای ساز قانون تا حد زیادی مشترک است بدین صورت که سیم ها به موازات طول ساز، کاسه و دسته را طی می‌کنند و دور گوشی‌ها پیچیده می‌شوند. این سازها عبارت اند از تار، سه تار، عود، دوتار، عود، تنبور و …
1 «تار»
«تار» یکی از کامل‌ترین سازهای موسیقی ایران برای نواختن ردیف‌های موسیقی است که بیش از دویست سال قدمت دارد.
طول کلی تار ۹۵ سانتیمتر است. جنس گوشی‌ها، دسته و کاسه‌ی آن از چوب است. در این ساز، قسمت کاسه خود به دو قسمت بزرگ و کوچک تقسیم شده است که قسمت کوچک را نقاره و قسمت بزرگ‌تر را کاسه می‌گویند. روی کاسه و نقاره‌ی تار پوست کشیده شده است. نقاره به دسته بلندی «۴۵ تا ۵۰ سانتی متر» متصل شده است که که رویه این دسته دو استخوان بلند قرار دارد. روی دسته پرده های تار پیچیده شده که امروزه تعداد آن‌ها ۲۸ عدد است. جنس سیم‌گیر، شیطانک و تزیینات روی دسته از شاخ و یا استخوان چهارپایان است. تعداد سیم‌های تار شش عدد است که در اکثر اوقات دو به دو با هم کوک می‌شوند و به وسیله شش گوشی قرار گرفته در سرپنجه کوک و در انتها به سیم‌گیر متصل می‌شوند و سیم‌ها به وسیله مضرابی کوچک از جنس برنج نواخته می‌شوند.
2 «سه‌تار»
شکل ظاهری «سه‌تار» تقریباً مانند «تار» است با این تفاوت که کاسه‌ی آن یک قسمتی گلابی شکل و کوچک‌تر است. سطح رویی کاسه نیز برخلاف «تار» چوبی است و دسته آن نیز نازک‌تر از «تار» است جنس گوشی‌ها، دسته و کاسه نیز از چوب است. سه تار امروزی چهار سیم دارد. سیم چهارم را «سیم مشتاق» می‌گویند که به وسیله چهار گوشی قرار گرفته در سرپنجه کوک می‌شوند و در در انتها به سیم‌گیر متصل می‌شوند. این ساز به وسیلهٔ ناخن سبابه دست راست نواخته میشود روی دسته سه تار ۲۸ پرده «دستان» قرار دارد. وسعت صوتی «سه تار» نزدیک به ۳ اکتاو است و نت‌نویسی آن با کلید سل است.
«سه تار» از نظر بیان احساس، جز تاثیرگذار ترین سازهای موسیقی ایران است، لیکن از نظر قوّت صدا دهندگی صدایی ضعیف دارد. بر این اساس در تک‌نوازی بسیار بهتر عمل می‌کند. برای قرار دادن این ساز در ارکستر سنتی ایران لازم است که دو یا چند «سه تار» در کنار هم قرار بگیرند یا به وسیله تقویت کننده های صوتی و میکروفون مناسب صدای آن تقویت شود. در دو نوازی‌ها، ترکیب این ساز با دف بسیار اثر گذار عمل می‌کند.
3 «دوتار»
«دوتار» کاسه ای گلابی شکل دارد و همچنان که از نامش پیداست دارای ۲ سیم است و غالباً با انگشتان نواخته میشود. این ساز جنبه محلی دارد و در نواحی جنوب ایران، شمال و جنوب خراسان، ترکمن صحرا و مازندران نواخته میشود؛ به همین سبب تعداد دستان‌های آن با توجه به موسیقی متعلق به این نواحی مختلف است اما در تمامی این مناطق «دوتار» از جنس چوب ساخته میشود.
جنس گوشی‌ها، دسته و کاسه در این ساز از چوب است. سیم‌های این ساز فلزی است که به وسیله دو گوشی قرار گرفته در سرپنجه کوک میشود و در انتها به سیم‌گیر متصل می‌شوند. جنس سیم‌گیر و شیطانک معمولاً از استخوان است.
به دلیل تفاوت نوع موسیقی در نواحی که «دوتار» در آن رواج دارد جنس صدا و وسعت صوتی آن در هر منطقه مختص به خود بوده و مشترک نیست. کاربرد این ساز در مراسم مذهبی، جشن‌ها و دیگر مراسم جمعی است. بخشی‌های مناطق شمال خراسان از این ساز برای مناجات عارفانه بهره برداری می‌کنند. «دوتار» علاوه بر این‌که یکی از سازهای موسیقی ایران است، در نقاط مختلف افغانستان نیز رواج فراوانی دارد.
4 «عود»
کاسه این ساز بسیار بزرگ و گلابی شکل است، دسته آن بسیار کوتاه بوده، چنان‌که قسمت اعظم طول سیم‌ها در امتداد کاسه قرار گرفته است. طول تقریبی ساز ۸۵ سانتی متر است. در زیر صفحه عود پل‌هایی چوبی ساخته می شود که از تغییر شکل آن جلوگیری کند. عود ده سیم «پنج سیم جفتی» از جنس نایلون دارد. سیم‌های جفتی هم صدا هستند و به وسیله ده گوشی قرار گرفته در سرپنجه کوک می‌شوند و در انتها به سیم‌گیر متصل اند. «عود» به وسیله مضرابی از پر «مرغ یا طاووس» و گاهی به وسیله مضراب پلاستیکی نواخته میشود. از اصلی ترین تفاوت‌های «عود» با دیگر سازهای زهی زخمه‌ای آن است که روی دسته این ساز پرده‌بندی وجود ندارد. بر این اساس، نوازنده برای انگشت گذاری آن نیاز به تمرین بیش‌تری دارد. وسعت صوتی «عود» یا بربط حدود ۲ اکتاو است و نت نویسی آن با کلید سل انجام میشود، ولی صدادهی حقیقی آن یک اکتاو بم‌تر است.
«عود» یکی از محبوب‌ترین سازهای موسیقی ایران است که صدایی تیره، نرم و غم انگیز تولید می‌کند و می‌تواند نقش تک نوازی یا هم نوازی را به خوبی ایفا کند. صدای بم این ساز باعث میشود در اجرای ملودی‌ها و پاساژهای تند صدای شفافی ارائه نکند. استفاده از این ساز در ارکستر بستری غنی و ضخیم برای قطعه فراهم می‌کند.
5 «تنبور»
این ساز نیز مانند دیگر سازهای این خانواده کاسه‌ای گلابی شکل و دسته‌ای دراز دارد. این ساز نیز بیشتر در مناطق محلی ایران به ویژه مناطق کرد‌نشین متداول است.
سیم‌های تنبور چهار عدد است و به فواصل مختلف کوک میشود و غالباً با پنجه و انگشتان دست نواخته میشود در تاریخ از این ساز انواع مختلفی چون «تنبور بغدادی، تنبور خراسانی و….» ذکر شده است.
جنس گوشی‌ها، دسته و کاسه از چوب است. در مناطق مختلف، پرده بندی و تعداد سیم‌های تنبور متفاوت است که در معمول ترین نوع آن 3 سیم فلزی بر ساز بسته می شود. دو سیم اول آن هم صدا کوک می‌شوند. سیم‌ها به وسیله سه گوشی قرار گرفته در سرپنجه کوک می‌شوند و در انتها به سیم‌گیر متصل می‌شوند. جنس سیم‌گیر معمولاً از استخوان است. روی تنبور ۱۰ تا ۱۵ پرده بسته میشود.
تنبور که یکی از قدیمی‌ترین سازهای موسیقی ایران است، هم به شیوه تک‌نوازی و هم به شیوه گروهی نواخته میشود. در زمانی که گروهی نواخته میشود معمولاً یکی از نوازندگان رهبری دیگر نوازندگان تنبور را بر‌عهده دارد. ساز تنبور برای همراهی ذكرها و مقام‌های مذهبی به کار می‌رود. این مقامات کم‌تر برای عموم نواخته می‌شوند. همچنین ساز تنبور در مجالس سوگواری و شادی نیز نواخته می شود.
6 «رباب»
این ساز مجموعاً از چهار قسمت کاسه، سینه، دسته و سر تشکیل شده است. تعداد سیم‌های «رباب» شش یا سه سیم
جفتی است که امروز از جنس نایلون ساخته میشود. در «رباب» سیم‌های جفتی هم‌صدا هستند و به وسیله شش گوشی قرار گرفته در سرپنجه کوک می‌شوند. سیم‌ها در انتها به سیم‌گیر متصل می‌شوند.
وسعت صوتی «رباب» حدود ۱/۵ اکتاو است و نت نویسی آن با کلید سل است، ولی صدای حقیقی آن یک اکتاو بم‌تر است. اساساً رباب سازی محلی محسوب میشود و بیشتر در نواحی خراسان، سیستان و بلوچستان و بخشهای گسترده ای از افغانستان معمول است. امروزه با گرایش نوازندگان ارکسترهای سنتی ایران به فضاسازی با سازهای بم، از این ساز به شکل محدود در ارکسترهای سنتی نیز استفاده می شود.
7 «قانون»
«قانون» از قدیمی ترین سازهای موسیقی ایران است که برخلاف دیگر سازهای زخمه‌ای با مکانیزم کاسه و دسته کار نمی‌کند، بلکه به شکل ذوزنقه‌ی قائم الزاويه و هندسی است.
تعداد اصوات «قانون» حدود ۲۶ صوت است و سه سیم هم‌کوک موجب تولید صدا در این ساز می‌شوند. با نواختن این ساز که بیشتر به صورت تک‌نواز ظاهر میشود، می‌توان تمامی فواصل مخصوص موسیقی شرقی و ایرانی را حاصل کرد. مضراب قانون انگشتانه هایی است که به انگشتان اشاره هر دو دست می‌کنند و به وسیله آن به سیم‌ها زخمه میزنند. وسعت صوتی این ساز بیش از 3 اکتاو است و نت نویسی آن با دو کلید سل و فا (همانند پیانو) انجام میشود.
سازهای موسیقی ایران | ساز های زهی آرشه‌ای (کمانه‌ای)
این دسته از سازها نیز مانند سازهای مضرابی از سه قسمت کلی کاسه، دسته و سر تشکیل شده‌اند. در سازهای آرشه‌ای صوتی ممتد و بدون ضربه حاصل میشود و امتداد آن به دلخواه نوازنده است. آرشه که مانند مضراب در سازهای مضرابی، وسیله به دست آمدن صوت است، از یک ترکه چوب سخت و یک دسته مو (معمولاً موی دم اسب) که روی آن کشیده شده تشکیل شده است و با کشش آن روی سیم‌ها صوت حاصل میشود.
1 «کمانچه»
شکل این ساز نیز شبیه سازهای زخمه ای است با این تفاوت که در انتهای ساز یعنی در زیر کاسه پایه ای نیز دارد که نوازنده هنگام نواختن آن را روی زانو یا کنار زانو روی زمین می‌گذارد و می‌نوازد. طول آن از پایه تا سرپنجه حدود ۷۵ سانتی متر است. کمانچه فاقد پرده بندی (دستان) است. امروزه در ایران کمانچه در دو نوع پشت باز و پشت بسته معمول است. کمانچه های پشت باز بیشتر درمناطق لر نشین ایران متداول است و کمانچه های پشت بسته نوع شهری این ساز محسوب می‌شوند.
کمانچه ها اجداد سازهای خانواده ویلن اند که با عنوان کلی فیدل‌ها شناخته می‌شوند. کمانچه در مناطق گسترده ای از آسیا و اروپای شرقی نواخته میشود و در اغلب این مناطق با نامی مشابه شناخته میشود. در چین به آن ارهو گفته میشود و در یونان گمانجه خوانده میشود.
تعداد سیم های کمانچه چهار عدد است که سیم‌های اول و دوم به فاصله چهارم یا پنجم کوک می‌شوند و سیم‌های سوم و چهارم به ترتیب، یک اکتاو بم تر از آن‌ها تنظیم می‌شوند. وسعت صوتی کمانچه نزدیک به ۳ اکتاو است و نت نویسی آن با کلید سل است ولی یک پرده بالاتر از سازهای زهی نت نویسی میشود. این ساز هم قابلیت تک‌نوازی را دارد و هم هم‌نوازی.
2 «قیچک»
این ساز اساساً جزو سازهای محلی است و کاسه آن مانند تار از دو قسمت اما مجزا تشکیل شده است. طول آن از سیم‌گیر تا سرپنجه حدود ۵۶ سانتی متر است.
قیچک (قژک) نیز چهار سیم دارد و برای نواختن بین دو زانو قرار می‌گیرد. قیچک مانند کمانچه فاقد پرده بندی (دستان) است. وسعت صوتی قیچک حدود ۲ اکتاو است و نت نویسی آن با کلید سل است.
این ساز بیشتر در نواحی جنوب شرقی ایران معمول است و حتی طبق عقیده و سنت اهالی، برای معالجه برخی از بیماری‌ها نیز به کار می‌رود. امروزه با ازدیاد علاقه نوازندگان موسیقی سنتی ایران به استفاده از این ساز در ارکسترهای سنتی ایرانی این ساز در ابعاد مختلف برای تأمین گستره های صوتی متفاوت ساخته و استفاده میشود.
بیشتر بخوانید:
