به گزارش پلاتو هنر، تئاتر و نمایش مدرن یکی از مظاهر هنرهای چندگانه است که همانند دیگر جلوه‌های اروپایی در دوره ناصرالدین شاه قاجار وارد دربار ناصری و سپس اجتماع ایران شد.
البته پیش از ورود این هنر به شکل مدرن و شیوه نگرش جدید به آن، نمایش‌ها به شکل روحوضی، تعزیه، تقلیدکاری و کوچه بازاری در ایران صورت می‌گرفت و اشخاصی مانند کریم شیره‌ای در آن زمان در دربار ناصری نمایش‌هایی فی‌البداهه اجرا می‌کردند. با سفر ناصرالدین شاه به اروپا، جرقه‌های اصلی شکل‌گیری تئاتر نوین در ایران زده شد. ناصرالدین شاه که پیش از آن تکیه دولت را برای اجرای تعزیه تاسیس کرده بود، دستور ساخت سالنی برای نمایش‌های مدرن را صادر کرد و افرادی چون میرزا آقا تبریزی، میرزا ملکم خان و… پیش برنده این فرمان بودند.
پیش از همه این‌ها، بافت مذهبی ایران در دوران قاجار از زمینه‌های گستردگی نمایش‌های مذهبی از جمله تعزیه بود. تعزیه یا شبیه‌خوانی از دیرباز در بین ایرانیان رواج داشت و اغلب روایت‌گر داستان شهادت حسین‌بن علی (ع) و واقعه کربلا است. در میان مسلمانان شیعه غیر ایرانی نیز تعزیه به مراسمی نمادین گفته می‌شود که دسته‌های عزاداری، ضریح یا تابوتی را بر دوش می‌کشند و در پایان روز عاشورا و همچنین روز اربعین حسینی به خاک می‌سپارند.
پیشینه و شکل‌گیری تعزیه
تعزیه در لغت به معنای سوگواری، تسلیت، امر کردن به صبر و پرسیدن از خویشان درگذشته، خرسندی دادن و در برخی مناطق ایران به معنای مجلس ترحیم است. تاریخچه شکل‌گیری تعزیه به باور برخی حتی به دوران پیش از اسلام اطلاق می‌شود و آن را برگرفته از پیشینه آیین سه هزار ساله سوگ سیاوش، مصائب میترا و یادگار زریران می‌دانند.
بعضا در برخی نوشته‌های پژوهشی تعزیه را شکلی از عناصر اساطیری میان رودان، آناتولی، مصر و کسانی نیز مصائب مسیح و دیگر افسانه‌های تاریخی در فرهنگ‌های هندی، اروپایی و سامی خوانده‌اند.
در عین حال برخی شبیه‌خوانی و برپایی تعزیه را جهت تماشای عینی واقعه کربلا به یزید نسبت داده‌اند که گویا از عاملین واقعه کربلا خواسته بود تا اعمالی را که مرتکب شده‌اند نمایش دهند و برخی به صفویه، دیلمیان و قاجاریه. اما جدای از همه این شباهت‌هایی که تعزیه با مراسمات سوگواری تاریخی دارد، این نمایش شکلی تکامل یافته و پیچیده برای عزاداری شیعیان سده‌های نخستین در باب واقعه کربلا است و با گذشت زمان و در دوران صفویان شکل کامل‌تری را به خود گرفت.
عصر طلایی تعزیه از دوره ناصری تا مشروطیت
اما اوج درخشش و عصر طلایی تعزیه را باید در دوران حکومت ناصرالدین شاه دانست. تعزیه که پیش از آن در حیاط کاروانسراها و بازارها اجرا می‌شد، اینک در اماکن باز یا سربسته تکیه‌ها و حسینیه‌ها نمایش داده می‌شد که معروف‌ترین و مجلل‌ترین این تکایا، تکیه دولت در تهران و بعد از آن تکیه معاون‌الملک در کرمانشاه بود. در آغاز سلطنت ناصرالدین شاه، تعزیه در ۳۰۰ مکان مشخص برپا می‌شد و حتی تا زمان مشروطیت نیز در اوج خود باقی ماند.
اصطلاحات مرسوم تعزیه‌خوانی
از اصطلاحات مرسوم این نوع نمایش نیز می‌توان به مقتل‌نویس (نویسنده نسخه و متن نمایش تعزیه)، موافق خوان (بازیگری که در نقش پیغمبران و امامان و یارانشان را بازی می‌کند)، مخالف خوان (بازیگری که در نقش دشمنان اسلام و افراد منفی بازی می‌کند)، تخت خوان (بازیگری که در نقش یزید بازی می‌کند)، بچه‌خوان (کسی که به جای کودکان می‌خواند)، زنانه خوان (بازیگری که در نقش زن بازی می‌کند)، زینب‌خوان (بازیگری که در نقش حضرت زینب (س) بازی می‌کند)، رجزخوانی (هنگامی که اولیاء و اشقیاء در مقابل هم از افتخارات و اصل و نسب خود حرف می‌زنند) اشاره کرد.
در این نوع نمایش محدودیتی برای استفاده از لوازم و اسباب در میان نیست، شبیه‌خوان‌ها معمولا برای راحتی نمایش حین اجرا تکه کاغذی به نام فرد یا نسخه در دست دارند، که در آنها مصراع‌های آخر نقش طرف مقابل یا نخستین مصراع از ادامهٔ نقش‌شان یادداشت شده است. در تعزیه نقشه زنان توسط مردان اجرا می‌شود که به اصطلاح به آنها زن‌خوان می‌گویند و بعضا برای بهتر شدن بازی نقش زنان، از پسران نوجوان کارآموخته نیز استفاده می‌شود.
شبیه‌خوان‌ها هر روز یکی از وقایع کربلا را نشان داده و شبیه‌خوانی مربوط به آن را نمایش می‌دهند. بازیگران نیز معمولاً نقش خود را از روی نوشته‌هایی که دارند می‌خوانند و نقش‌ها را به‌ترتیب اجرا می‌کنند. شبیه‌خوان‌ها در سؤال و جواب‌ها تناسب آوایی را رعایت می‌کنند؛ مثلاً اگر حسین (ع) یا ابوالفضل عباس (ع) سؤال و جوابی رد و بدل کنند و حسین‌بن علی (ع) سؤالی را با شور و حال خاصی بپرسد، عباس نیز پاسخ او را با تناسب و آهنگین می‌دهد و همچنین مخالف‌خوان‌ها و اشقیاخوان‌ها، شعرها را با صدای بلند و بدون تحریر می‌خوانند و حالتی پرخاش‌گرانه دارند. در تعزیه از نماد‌های گوناگونی همچون استفاده از رنگ قرمز برای نقش‌های منفی و سبز برای نقش‌های مثبت استفاده می‌شود.
تقسیم‌بندی‌های هنر آیینی-نمایشی تعزیه
تعزیه را می‌توان به چهار گونه تعزیه دوره، تعزیه میدانی، تعزیه زنانه و تعزیه مضحک تقسیم‌بندی کرد. در نمایش دوره چند دستگاه تعزیه به صورت چرخشی مشغول اجرای تعزیه می‌شوند. یعنی پس از اتمام کار گروه اول، آن گروه به محلی دیگر برای اجرا می‌رود و سپس یک گروه دیگر به جای آنها بخش دیگری از تعزیه را اجرا می‌کنند. تعزیه‌های میدانی اما در مکان‌های بزرگ‌تر و با صحنه آرایی‌های بیشتری اجرا می‌شوند.
تعزیه زنانه نمایش تعزیه‌ای است که زمانی به وسیله زنان و برای تماشاگران زن، معمولا در دنباله مجلس روضه‌خوانی اجرا می‌شد و تنها به صورت کاری تفننی بر جا ماند و چندان توسعه پیدا نکرد.
در تعزیه مضحک عموما با دیالوگ‌ها یا اشعاری سرشار از طنز، کنایه و لعن و نفرین، دین‌ستیزان و اشخاصی که به حضرت محمد (ص) و آل ایشان توهین یا بی ادبی می‌کنند، مورد تمسخر قرار می‌دهند.
گرچه تعزیه در طی زمان‌های متفاوت شکل‌ها و فراز و نشیب‌های گوناگونی را به خود دیده، اما در جامعه امروز به دلیل پر رنگ‌تر شدن شیوه‌های نوین نمایشی در بین هنرپیشگان و مخاطبان از اهمیت و پرداخت بسیار کمتری نسبت به دوران گذشته برخوردار است. امروزه اغلب مخاطبان نگرش غیر مذهبی و اشارات غیر مستقیم را در نمایش‌ها بیش از پیش پذیرا هستند و از همین رو، نمایشات مذهبی در بین مردم رنگ و روی خود را باخته است.
