جشنواره فیلم فجر از کجا شروع شد و به کجا رسید؟ / از «بز بالدار» تا «سیمرغ بلورین»
به گزارش پلاتو هنر، جشنواره فیلم فجر یکی از مهم‌ترین رویداد‌های فرهنگی و سینمایی ایران است که به صورت سالانه، نیمه بهمن ماه در دهه فجر (12 تا 22 بهمن) برگزار می‌شود. این جشنواره از سال 1361 به مناسبت سالروز پیروزی انقلاب اسلامی (بهمن ماه ۱۳۵۷) تا به امروز به صورت مستمر برگزار شده است.
جشنواره فیلم فجر از گذشته تا به امروز تحت نظر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برگزار می‌شود. پیش از انقلاب اسلامی «جشنواره جهانی فیلم تهران» با حمایت دفتر مخصوص فرح پهلوی برگزار می‌شد که در سال‌های ۱۳۵۱ تا ۱۳۵۶، 6 سال پیوسته به صورت رسمی برگزار شد. جشنواره‌ای که هنرمندان برای به دست آوردن «بز بالدار زرین» با یکدیگر به رقابت می‌پرداختند اما از آن‌جایی که بیشترین برندگان این جشنواره هنرمندان خارجی بودند، در شش دوره برگزاری این جشنواره چهار بار «بز بالدار زرین» بهترین بازیگر مرد بدون هیچ رقابتی به بهروز وثوقی رسید!
البته که بدیهی است محدودیت کمی و کیفی تولیدات سینمایی در سال‌های برگزاری این رویداد، باعث شد که دریافت‌کنندگان جایزه اصلی جشنواره به چند نام خاص محدود بماند.
«بز بالدار» از جمله آثار باقی‌مانده از دوره هخامنشیان است که در موزه لوور نگهداری می‌شود. به همین خاطر نیز این نماد برای جشنواره فیلم تهران طراحی شده بود. پس از انقلاب اسلامی، جشنواره بین‌المللی فیلم فجر جایگزین جشنواره بین‌المللی فیلم تهران شد.
این عکس متعلق به سومین جشنواره جهانی فیلم تهران است که از ۴ تا ۱۴ آذر ۱۳۵۳ در تهران برگزار شد. در این دوره فیلم‌های بلند داستانی «شازده احتجاب» ساخته بهمن فرمان آرا، «گوزن‌ها» ساخته مسعود کیمیایی، «غریبه و مه» ساخته بهرام بیضایی، «طبعیت بی‌جان» ساخته سهراب شهید ثالث و مستند «اون شب که بارون اومد» ساخته کامران شیردل به نمایش درآمد. بهروز وثوقی تنها بازیگر ایرانی است که برای بازی در فیلم «گوزن‌ها» جایزه بز بالدار این جشنواره را دریافت کرده است.
روزهای پس از انقلاب، روزهایی که بحث بر سر بودن یا نبودن سینما مطرح بود، با برگزاری جشنواره فیلم فجر سینمای ایران صاحب ویترینی رسمی شد. اولین دوره هیچ برگزیده‌ای نداشت اما از دور دوم تمام تولیدات سینمای ایران پس از انقلاب مورد قضاوت قرار گرفتند. این جشنواره در دو بخش سینمای ایران (سودای سیمرغ (مسابقه سینمای ایران)، نگاه نو (فیلم‌های اول)، بخش آثار مستند سینمایی، هنر و تجربه، انیمیشن) و بخش سینمای جهان برگزار می‌شود.
.
این جشنواره از سال ۱۳۶۱ تا ۱۳۷۴ تنها به تولیدات سالانه سینمای ایران پرداخت اما از سال ۱۳۷۴ بخش بین‌الملل به جشنواره فیلم فجر افزوده شد که در این بخش فیلم‌های سینمای جهان بررسی می‌شدند.
.
سیمرغ بلورین یا مرغ شیشه‌ای نام اولین جایزه جشنواره فیلم فجر است که توسط ابراهیم حقیقی طراحی شده است.
.
دیپلم افتخار و لوح زرین دیگر جوایز این جشنواره هستند. جشنواره فیلم فجر در ابتدا از دوره پنجم لوح زرین به برندگانش اهدا می‌کرد که از دوره هفتم به صورت جدی و رسمی سیمرغ جایگزین جایزه اصلی شد.
.
سیمرغ بلورین جشنواره فیلم فجر
درباره‌ی سیمرغ…
به گفته‌ی ابراهیم حقیقی سیمرغ در مواردی همچون کاشی‌کاری، نگارگری، قالی، تذهیب و هنر منبت ایرانی استفاده می‌شود. پیش از رسیدن به طرح نهایی تغییرات بسیاری روی سیمرغ انجام شده است. یکی از این تغییرات، تغییر شکل بال‌ها بوده است که به شکل شروع به پرواز طراحی شده بود. سیمرغ یک مرغ یا حجم نیست، بلکه یک مفهوم در ادبیات و عرفان و نشانه تعالی و نور است و به همین دلیل هیچ‌چیز به جز بلور نمی‌توانست نشانگر آن باشد.
.
در اولین ساخت سیمرغ از درون یک سنگ سیاه خارج می‌شد اما در اولین سال که این سیمرغ به یک بازیگر کهنسال تحویل داده شد، برای او سنگین بود. به همین خاطر پس از آن سنگ به برنز توخالی تغییر پیدا کرد که به مرور زمان به صورت یکپارچه درآمد.
.
جشنواره فیلم فجر سیمرغ زرین را سالانه به بهترین فیلم، کارگردانی، فیلمنامه، بازیگر نقش اول مرد، بازیگر نقش اول زن، فیلم‌برداری، تدوین، موسیقی متن، چهره‌پردازی، بازیگر نقش مکمل مرد، بازیگر نقش مکمل زن، صدابرداری، صداگذاری، طراحی صحنه، طراحی لباس، جلوه‌های ویژه میدانی، جلوه‌های بصری، بهترین فیلم از نگاه ملی، جایزه ویژه هیئت داوران، بهترین فیلم از نگاه تماشاگران اهدا می‌کند.
ابراهیم حقیقی
برترین سیمرغ‌ها نصیب چه کسی شد؟
پرویز پرستویی اولین بازیگری است که موفق شده جایزه سیمرغ زرین را در ۲۸ سالگی برای بازی در فیلم «دیار عاشقان» از دومین جشنواره فیلم فجر در سال ۱۳۶۲ دریافت کند.
.
علی نصیریان مسن‌ترین بازیگری است که جایزه سیمرغ بلورین بهترین بازیگر نقش اول مرد را در سن ۸۸ سالگی برای بازی در فیلم سینمایی «هفت بهار نارنج» در دوره چهل و یکم (1401) دریافت کرده است.
.
گلشیفته فراهانی جوان‌ترین بازیگری است که سیمرغ بهترین بازیگر نقش اول زن را در سن ۱۴ سالگی برای بازی در فیلم «درخت گلابی» و دوره شانزدهم (۱۳۷۶) دریافت کرده است.
.
محمدرضا فروتن و هدیه تهرانی در فیلم سینمایی «قرمز»، هوتن شکیبا و الناز شاکردوست در فیلم سینمایی «شبی که ماه کامل شد» و جمشید مشایخی و پروانه معصومی در فیلم سینمایی «گل‌های داوودی» سه زوج سینمایی هستند که برنده سیمرغ بلورین بهترین بازیگر نقش اول مرد و زن سال در یک فیلم شده‌اند.
.
بیشترین سیمرغ بلورین بهترین فیلم را ابراهیم حاتمی‌کیا تا به امروز دریافت کرده است.
بیشترین سیمرغ بلورین کارگردانی به مجید مجیدی رسیده است.
رکورد بیشترین جایزه ویژه هیئت داوران را عباس کیارستمی به دست آورده است.
تا به امروز بیشترین سیمرغ بلورین بازیگر نقش اول زن به فاطمه معتمد آریا، لیلا حاتمی، پروانه معصومی، هدیه تهرانی، باران کوثری و مریلا زارعی و بیشترین سیمرغ بلورین بازیگر نقش اول مرد به پرویز پرستویی اهدا شده است.
.
الناز شاکردوست، «شبی که ماه کامل شد»
تغییر و تحولات جشنواره فیلم فجر در سال‌های گذشته به شرح زیر است:
. برای اولین بار ماهنامه سینمایی فیلم مشهور به مجله فیلم، قدیمی‌ترین و تاثیرگذارترین نشریه ایرانی به دوره پنجم جشنواره فیلم فجر پیوست. مسعود مهرابی از سال ۱۳۶۱ تا زمان درگذشتش مدیر مسئول و صاحب امتیاز ماهنامه فیلم بود و بعد از آن از شهریور ۱۳۹۹ پویا مهرابی این مسئولیت را بر عهده گرفت.
. بخش انیمیشن از دوره سی و چهارم به جشنواره فیلم فجر افزوده شد.
.سیمرغ مردمی برای اولین بار در جشنواره شانزدهم سال 1376 به بهترین فیلم از نگاه تماشاگران اهدا شد. این دوره ابراهیم حاتمی‌کیا با فیلم سینمایی «آژانس شیشه‌ای» نه تنها جوایز مهم جشنواره را از آن خود کرد، بلکه برای اولین بار نخستین سیمرغ مردمی تاریخ جشنواره را نیز به دست آورد.
دوره چهلم، چهل و یکم و چهل دوم سیمرغ بلورین بهترین فیلم از نگاه تماشاگران از جشنواره حذف شد که دوباره در دوره چهل و سوم به دبیری منوچهر شاهسواری به جشنواره باز می‌گردد.
. بخش ملی و بخش بین‌الملل جشنواره فیلم فجر در دوره چهل و یکم بایکدیگر ادغام شدند که در چهل و سومین دوره فیلم فجر دوباره از یکدیگر تفکیک می‌شوند.
. برپایی بزرگداشت سینماگران معتبر خارجی از دوره هفتم و بزرگداشت سینماگران ایرانی از دوره شانزدهم به جشنواره فیلم فجر افزوده شد.
در ادامه به دبیران جشنواره فیلم فجر در چهل و دو دوره نگاهی می‌اندازیم:
دوره اول (۱۳۶۱) حسین وخشوری، دوره دوم (۱۳۶۲) دبیر نداشت، دوره سوم تا دوازدهم (۱۳۷۲–۱۳۶۳) سید محمد بهشتی شیرازی، دوره سیزدهم و چهاردهم (۱۳۷۴–۱۳۷۳) سید عزت‌الله ضرغامی، دوره پانزدهم تا نوزدهم (۱۳۷۹–۱۳۷۵) سیف‌الله داد، دوره بیستم و بیست‌ویکم (۱۳۸۱–۱۳۸۰) محمدمهدی عسگرپور، دوره بیست و دوم تا بیست و پنجم (۱۳۸۵–۱۳۸۲) علیرضا رضاداد، دوره بیست و ششم (۱۳۸۶) و بیست و هفتم (۱۳۸۷) مجید شاه‌حسینی، دوره بیست و هشتم (۱۳۸۸) تا بیست و نهم (۱۳۸۹) مهدی مسعودشاهی، دوره سی‌ام (۱۳۹۰) محمد خزاعی.
دوره سی‌ویکم (۱۳۹۱) محمدرضا عباسیان، دوره سی‌ودوم (۱۳۹۲) و سی‌وسوم (۱۳۹۳) علیرضا رضاداد، دوره سی‌وچهارم (۱۳۹۴) و سی‌وپنجم (۱۳۹۵) محمد حیدری، دوره سی‌وششم (۱۳۹۶) تا سی‌وهشتم (۱۳۹۸) ابراهیم داروغه‌زاده، دوره سی‌ونهم (۱۳۹۹) سیدمحمدمهدی طباطبایی‌نژاد، دوره چهلم (۱۴۰۰) مسعود نقاش‌زاده، دوره چهل و یکم (۱۴۰۱) و چهل و دوم (۱۴۰۲) مجتبی امینی.
تاکنون چهل و دو دوره از جشنواره فیلم فجر برگزار شده‌است، چهل و دومین دوره جشنواره بین‌المللی فیلم فجر در بهمن ماه سال ۱۴۰۲ برگزار شد. چهل و سومین دوره بهمن ماه سال جاری به دبیری منوچهر شاهسواری برگزار خواهد شد.
