به گزارش پلاتو هنر، تئاتر، هنری است که به صورت سنتی بر ترکیب نور، صدا و بازیگران بر صحنه اتکا دارد تا تجربه‌ای زنده برای تماشاگران خلق کند. با این حال، رویکردهای نوآورانه جدید به تئاتر به تدریج به سمتی پیش رفته‌اند که تنها به حواس بینایی و شنوایی محدود نبوده و تجربه چندحسی (multisensory) را برای تماشاگر فراهم می‌کنند. در این نوع اجراها، استفاده از حواس بویایی، لامسه و حتی چشایی و حس فضا به نحوی است که تماشاگر بتواند در عمق و واقعیت دنیای نمایش غرق شود. در ادامه به بررسی برخی از روش‌های نوین و تأثیرات ترکیب حواس مختلف در تجربه تئاتری پرداخته می‌شود.
صدای فراگیر و تجسم فضا
صدا یکی از اولین حواس مورد توجه در تئاتر چندحسی است. ترکیب صداهای سه‌بعدی یا فراگیر به طوری که شنونده احساس کند صداها از تمامی زوایا به او می‌رسند، یکی از ابزارهای قدرتمند برای افزایش احساس حضور در صحنه است. با این تکنیک، صداها می‌توانند به نحوی در فضا حرکت کنند که تماشاگر خود را در میان شخصیت‌ها و صحنه‌ها احساس کند. استفاده از صداها و آمبیانس‌های طبیعی مانند وزش باد، باران یا امواج دریا نیز از جمله روش‌های ایجاد حس نزدیکی به طبیعت و فضاهای خارجی است که احساس غوطه‌ور شدن در نمایش را تقویت می‌کند.
برخی تئاترها با استفاده از سیستم‌های صوتی خاص این امکان را ایجاد می‌کنند که تماشاگر در جریان داستان، حتی از لحظات نزدیک‌ترین نجواها و صداهای ظریف نیز آگاه شود و تأثیر عاطفی عمیق‌تری را تجربه کند. ترکیب صدا با نورپردازی دقیق، تجربه‌ای چندحسی را به وجود می‌آورد که به کمک آن، تماشاگران می‌توانند حسی از بُعد و فاصله و نزدیکی بازیگران نسبت به خود را احساس کنند.
بویایی؛ القای حس مکان و زمان
یکی از جالب‌ترین ابزارهایی که در تئاتر چندحسی به‌کار گرفته می‌شود، استفاده از بویایی است. بوها به‌طور مستقیم با خاطرات و احساسات انسان مرتبط هستند و می‌توانند به طرز چشمگیری حس فضا و زمان را به تماشاگر القا کنند. به‌عنوان مثال، در نمایشی که فضایش به جنگل اختصاص دارد، پخش رایحه‌ای شبیه بوی خاک مرطوب یا درختان کاج می‌تواند تماشاگر را به عمق فضای داستان بکشاند. در نمایش‌های تاریخی یا مذهبی نیز استفاده از بوهایی مانند بوی بخور و عود، حالتی روحانی و مقدس را به وجود می‌آورد.
تکنولوژی‌های جدیدی نیز برای انتقال بوها در فضاهای بسته ایجاد شده که امکان پخش انواع بوها به صورت دقیق و در لحظات خاص را فراهم می‌کند. این تجربه نه تنها بر احساسی که تماشاگر نسبت به صحنه‌ها دارد تأثیر می‌گذارد، بلکه می‌تواند به ارتباط عاطفی عمیق‌تری با شخصیت‌ها و فضای داستان منجر شود.
لمس و حس فیزیکی؛ ارتباط مستقیم با مخاطب
تجربه حسی لمس یا احساس فیزیکی، در تئاتر یکی از پرچالش‌ترین اما در عین حال اثرگذارترین روش‌ها است. در برخی از تئاترهای تعاملی و تجربی، به تماشاگران این امکان داده می‌شود که به فضای صحنه نزدیک شوند، اشیا را لمس کنند و حتی با بازیگران وارد تعامل شوند. این نوع از تئاتر تجربه‌ای بسیار خاص و فردی برای تماشاگر ایجاد می‌کند و مرز میان تماشاچی و بازیگر را کمرنگ‌تر می‌کند.
در نمایش‌هایی که فضا و داستان احساسات شدید جسمانی را به نمایش می‌گذارد، ممکن است حسگرهای لرزشی یا سیستم‌های تهویه‌ای برای انتقال حس سرما، گرما و یا لرزش به کار رود تا تجربه‌ای بسیار واقعی‌تر ایجاد شود. به‌عنوان مثال، در صحنه‌ای از نبرد یا طوفان، استفاده از جلوه‌های فیزیکی مانند باد یا حرارت ناگهانی، حس مشارکت مستقیم در حادثه را برای تماشاگر فراهم می‌آورد. در ایران نمایش محیطی «تنهاتر از مسیح» جزو محدود اجراهایی است که این جلوه‌های حسی را تا حدی برای تماشاگر القا می‌کند.
نور و رنگ به عنوان ابزارهای حسی چندبعدی
نورپردازی و رنگ‌ها نیز می‌توانند به‌عنوان ابزارهایی چندحسی عمل کنند که هم برای بینایی و هم برای ایجاد حس عاطفی مورد استفاده قرار می‌گیرند. استفاده از نورهای رنگارنگ یا حرکت‌های سریع نور می‌تواند بر احساساتی مانند هیجان، ترس یا آرامش تاثیر بگذارد. در برخی نمایش‌ها، ترکیب رنگ‌ها و نورها به‌گونه‌ای انجام می‌شود که مخاطب بتواند عمیق‌تر با فضای نمایش ارتباط برقرار کند. به‌طوری که شاید حتی نیاز به دیالوگ و بازیگر نباشد.
برای مثال، استفاده از نور آبی برای القای حس شب و آرامش، یا نور قرمز برای صحنه‌هایی با اوج تنش و اضطراب، به مخاطب این امکان را می‌دهد که همزمان با روایت داستان، نوعی درگیری عاطفی و حسی را تجربه کند. با بهره‌گیری از نور و رنگ به شکل دقیق و هدفمند، فضاسازی‌ها عمق بیشتری به خود می‌گیرند و تجربه تماشاگران به شیوه‌ای غیرقابل پیش‌بینی گسترش می‌یابد.
تئاتر چندحسی، با استفاده از روش‌های نوآورانه‌ای همچون ترکیب صدا، بو، لمس و نور، دنیای جدیدی از تجربه را برای تماشاگر فراهم کرده است. این رویکرد به تئاتر و به مخاطب آن اجازه می‌دهد که خود را در داستان احساس کند و به نوعی بخشی از فضای نمایشی شود. ترکیب این حواس نه تنها مرز بین بازیگر و تماشاگر را کمرنگ می‌کند، بلکه تجربه‌ای بسیار نزدیک به واقعیت و خاطره‌انگیز خلق می‌کند که با ذهن و عواطف مخاطب درگیر می‌شود.
تئاتر چندحسی به عنوان یک رویکرد جدید و نوین در هنرهای نمایشی، مسیری را پیش‌روی هنرمندان قرار می‌دهد که در آن، مخاطبان می‌توانند با تمام وجود خود در نمایش حضور داشته باشند و تجربیات فراموش نشدنی‌ای کسب کنند.
بیشتر بخوانید:
