به گزارش پلاتو هنر، موسیقی ترکمن صحرا به‌نوعی موسیقی محلی است که بین اقوام ترکمن ایران (گلستان و خراسان شمالی)، ترکمنستان و افغانستان رواج دارد. بیش‌ترین بخش موسیقی این نواحی، بیانگر درد و رنجی است که مردمان این اقوام، در طول تاریخ متحمل شده‌اند.
موسیقی محلی ترکمن صحرا می‌تواند به وضوح شکایات را با حالتی غمگین به گوش مخاطب برساند و در عمق جان آدمی نفوذ کند. جالب است که بدانید همین حالت غمگین موسیقی باعث شده‌است، موسیقی این ناحیه به علت محتوای غم‌انگیز برخلاف موسیقی اکثر نقاط ایران، از رقص و سازهای کوبه‌ای فاصله داشته‌باشد.
دوتار، کمانچه، غیجک، تویدیک و غووز (چنگ) سازهای موسیقی ترکمن صحرا محسوب می‌شوند اما ساز اصیل موسیقی ترکمن صحرا دوتار است که البته کوچک‌ترین نوع دوتار تامدیرا نام دارد. ساز کمانچه 1500 سال پیش از افغانستان وارد موسیقی ترکمن صحرا شده‌است.
همان‌طور که پیش‌تر اشاره شد، برای موسیقی این ناحیه ساز کوبه‌ای استفاده نمی‌شود، درحالی‌که ریتم و ضرب جزء ویژگی‌های مهم موسیقی این ناحیه محسوب می‌شود. نشان‌دادن ضرب ترانه‌ها به‌عهده نوازندگان دوتار است که با نواختن پنجه‌ها روی صفحه دوتار، ضرب ترانه‌ها و آهنگ‌ها را مشخص می‌کنند.
ترکمن‌ها (اهالی ترکمنستان، ترکمن‌صحرا و بخشی از خراسان و گلستان) به شخصی که همراه با نواختن دوتار، آواز می‌خواند، بخشی می‌گویند. بخشی‌ها همراه نوازندگی، آواز می‌خوانند، داستان می‌گویند و ترانه هم می‌سرایند. بخشی در واژه به هنرمندان موسیقی نظیر نوازندگان، خوانندگان و تک‌نوازان گفته می‌شود که در مرحله بالاتر به آنان خلیفه می‌گویند.
کاسه ساز دوتار از درخت توت و دسته آن از درخت زرآلود ساخته می‌شود، موسیقی ترکمن ۱۳ پرده دارد و مقام‌های موسیقی ترکمنی در چهار دستگاه تشنید، قرق‌لر، مخمّس و نوایی اجرا می‌شوند.
تعدادی از گروه‌های فرهنگی هنری موسیقی دوتار ترکمن صحرا را همراه با آیین‌های قوم ترکمن اجرا می‌کنند. «ذکر خنجر» یکی از این آیین‌های ترکمن است که از نسل‌های گذشته در اعتقادات قومی و فرهنگی ترکمن‌ها پیدا می‌شود. «ذکر خنجر» در حقیقت به‌نوعی نمایش هنری و رزمی همراه با حرکاتی هماهنگ است که تماشاگر را در حالتی رویایی فرو می‌برد. «کوشت دپدی» سنت دیگری است که در عروسی‌های ترکمن علاوه بر ترانه‌های مرسوم، اجرای حرکات هماهنگ و رقص با همین عنوان انجام می‌شود که بیشتر در گذشته در مناطق غربی ترکمنستان رایج بود.
یکی از ویژگی‌های موسیقی ترکمن جلوه‌های آیینی و صورت‌های عرفانی آن است. مقام‌های اقتباس‌شده زیادی نیز در موسیقی ترکمن رواج دارند که از داستان‌ها و روایت‌های عشقی برگرفته شده‌اند. تقریبا بیشتر مقام‌هایی که از داستان‌ها یا روایت‌ها اقتباس شده‌اند، آوازی و مقام‌های توصیفی، مربوط به سازی هستند. بنابراین مقام‌های موسیقی ترکمنی در مجموعه به دو گروه آوازی و سازی تقسیم می‌شوند.
مقام‌های آوازی موسیقی ترکمنی در وهله اول اشعار مختومقلی فراغی، شاعر و عارف معروف ترکمن را در برمی‌گیرد. آثار مختومقلی تأثیر بسیاری بر تاریخ ادبیات ترکمنی می‌گذارد. محتوای اشعار او را می‌توان در مجموع به انواع عشقی، حماسی، آداب و رسوم، عرفان و اخلاق، انتقادی و دیدگاه‌های دنیوی ردسته‌بندی کرد.
اکثر مقام‌های موسیقی ترکمنی نیز به صورت ملودیک و از تکرار صدای سیم‌های دوتار دبا ارزش‌های ریتمیک متفاوت شکل می‌گیرند.
سمیرا اسدیان
بیشتر بخوانید:
