به گزارش پلاتو هنر، در تقویم ما، بیست و یکمین روز از شهریور ماه را به اسم روز ملی سینما قرار داده اند. به بهانه روز ملی سینما مروری بر اولین‌های سینمای ایران و جهان داشته ایم.
برخی سال ۱۳۰۹ را که اولین تولید سینمای ایران با فیلم «آبی و رابی» شروع می‌شود، به عنوان تولد سینما در ایران در نظر گرفته اند. اما در دنیا تاریخ سینما را از تاریخ تاسیس سالن سینما به حساب می‌آورند، چون تولیدات در همه جای دنیا، بعدا شکل می‌گیرد. شاید بتوان این گونه گفت که در ایران نیز باید مقطعی که مظفرالدین شاه دستگاه سینماتوگراف را خریداری کرد را به عنوان تاریخ سینما به حساب آورد که با این روند تا به امروز بیش از صد سال از آن مقطع تاریخی گذشته است.
درباره نامگذاری یک روز با چنین عنوانی نیز قضیه از این قرار است که در سال 1376 شورای برگزاری جشن «خانه سینما» متشکل از ابوالحسن داوودی، احمدرضا درویش، محمدرضا مویینی، اکبر نبوی و منوچهر شاهسواری، مقرر کردند که یک روز در سال با عنوان «روز سینما» نامگذاری شود. دو سال بعد ۲۱ شهریور ماه به‌عنوان «روز ملی سینما» تصویب شد.
مروری بر اولین‌های سینمای ایران و جهان
اولین فیلم سینمایی ایران
اولین فیلم سینمای ایران یک فیلم سیاه و سفید و صامت به نام «آبی و رابی» بود که در سال ۱۳۰۹ به کارگردانی اوانس اوگانیانس ساخته شد.
تهیه کننده فیلم ساکوار لیذره بود و فیلمبردار آن خان بابا خان معتضدی بود. داستان این فیلم صامت ماجراهای خنده دار ۲ مرد کوتاه و بلند در موقعیت های مختلف را روایت می کند که براساس فیلم «پات پاته شون» دانمارکی ساخته شده بود.
اولین اکران این فیلم جمعه ۱۲ دی ۱۳۰۹ در سینما مایاک بود.
اولین فیلم ناطق سینمای ایران
در میان اولین های سینمای ایران، فیلم «دختر لر» اولین فیلم ناطق ایران بود. فیلمی که خیلی ها به اشتباه آن را اولین فیلم سینمای ایران می دانند.
این فیلم محصول استودیو امپریال فیلم (بمبئی) به تهیه کنندگی اردشیر ایرانی و فیلمنامه و کارگردانی عبدالحسین سپنتا بود.
در این فیلم روح انگیز (سامی نژاد) و خود عبدالحسین سپنتا نقش های اصلی را بازی می کردند.
فیلم سیاه و سفید است و داستان جعفر و گلنار را روایت می کند که به دنبال علاقه ای که به هم پیدا می کنند، باعث از بین رفتن بدی ها و جرم های مردم یک منطقه می شوند.
تهیه این فیلم که در هند فیلمبرداری شده بود، هفت ماه طول کشید و اولین اکرانش دی ۱۳۱۲ در سینماهای مایاک و سپه بود.
اولین توقیفی‌های سینمای ایران
هر دوره با توجه به تغییرات سیاسی اجتماعی، فیلم هایی گرفتار پیچیدگی شرایط شدند و آسیب دیدند.
ماجرا مربوط به بعد از انقلاب هم نیست؛ قبل از انقلاب هم فیلم های متعددی به دلایل سیاسی توقیف شدند: از «گوزن ها» گرفته که از سال ۵۴ تا ۵۷ توقف بود تا «دایره مینا» که به دلیل سیاه نمایی و پرداختن به مسئله خون های آلوده گرفتار سانسور شد.
با این وجود عنوان اولین فیلم توفیقی به «جنوب شهر» فرخ غفاری در ۱۳۳۷ می‌رسد.
مروری بر اولین‌های سینمای ایران و جهان
اولین فیلم ورشکست شده
«حاجی آقا آکتور سینما» (۱۳۱۲) دومین فیلم ایرانی از اوانس اوگانیانس است. این فیلم به مدت چهار روز از چهارشنبه ۱۱ بهمن تا شنبه ۱۴ بهمن ۱۳۱۲ در تهران اکران شد.
«حاجی آقا آکتور سینما» فیلمی سیاه و سفید و صامت است و تنها فیلم بازمانده از سینمای صامت ایران محسوب می‌شود.
این فیلم رویکرد شرایط متغیر سیاسی-اجتماعی ایران از سنت به مدرنیته را نشان می‌دهد.
فیلمی که مبنای شکل فیلمسازی ایرانی و شروع صنعت سینمایی ایران شد
«طوفان زندگی» به تهیه کنندگی اسماییل کوشان.
اسماعیل کوشان به پدر سینمای ایران معروف است.
وی فعالیت هنری را سال ۱۳۲۴ در استودیو سس فیلم کشور ترکیه با دوبله «دختر فراری» آغاز کرد و پس از بازگشت به ایران سال ۱۳۲۵ استودیو میترا فیلم و سال ۱۳۳۰ استودیو پارس فیلم را تأسیس کرد.
شاپور یاسمی شریک او در پارس فیلم بود. از دیگر فعالیت‌های کوشان می‌توان به انتشار مجله عالم هنر و ریاست اتحادیه صنایع فیلم ملی ایران سال ۱۳۴۸ اشاره کرد.
با گشایش استودیو میترا فیلم و ساخته شدن «طوفان زندگی»، دومین دوره فیلمسازی در ایران آغاز می شود. اما سینمای ایران همچنان عنایتی به مستند ندارد.
کارها هنوز انگشت شمارند. قبل از نمایش فیلم «طوفان زندگی»، در ششم اردیبهشت ۱۳۲۷، یک فیلم گزارشی- تبلیغاتی درباره سازمان خدمات اجتماعی به نمایش درمی آید و گروهی فرانسوی از مراسم ورزش باستانی در زورخانه فیلم می گیرند.
اولین فیلم پرفروش سینمای ایران
در میان اولین‌های سینمای ایران، «ولگرد» به کارگردانی مهدی رئیس فیروز با بازی ناصر ملک مطیعی که در سال ۱۳۳۱ ساخته شد و ۵۰۰ هزار تومان فروش کرد که اولین فیلم پرفروش سینمای ایران به حساب می آید.
در زمانی که فیلم‌ها معمولا یک یا دو هفته روی پرده اکران می‌شدند، «ولگرد» سه ماه تمام اکران بود. هیچ نسخه‌ای از این فیلم در دسترس نیست.
مروری بر اولین‌های سینمای ایران و جهان
اولین فیلم جنایی سینمای ایران
«چهارراه حوادث» ساموئل خاچیکیان محصول سال ۱۳۳۴ اولین فیلم جنایی سینمای ایران است که داستانش چنین است: «فرید» بعد از اینکه دختر محبوبش جوان پولداری را به همسری برمی‌گزیند برای به دست آوردن پول بیشتر وارد دار و دستهٔ «سلیم» و همکارانش شده و کارش به سرقت می‌کشد…
اولین کارگردان آکادمیک
«هوشنگ کاووسی» با ساخت «هفده روز به اعدام».
کاووسی پس از سه سال تحصیل در رشته تهیه‌کنندگی و فیلمسازی فارغ‌التحصیل شد و سپس وارد دانشکده ادبیات سوربن شد و در مقطع دکترای رشته فیلمولوژی به تحصیل پرداخت. رشته‌ای که به گفته خودش ربطی به تکنیک سینما نداشت.
وی زمان تحصیل در فرانسه برنامه زبان فارسی را در رادیو پاریس بنیان نهاد و پس از بازگشت به ایران فعالیت سینمایی را با کارگردانی ناتمام فیلم «ماجرای زندگی» در سال ۱۳۳۳ آغاز کرد.
آغار کار نقدنویسی کاووسی در مجله «روشنفکر» به صاحب امتیازی رحمت مصطفوی و سردبیری ناصر خدایار بود.
نخستین نقد هوشنگ کاووسی روی فیلم «لغزش» نوشته شد. مدتی بعد از سوی موسسه «عصر طلایی» به او پیشنهاد ساخت فیلم «هفده روز به اعدام» داده شد.
فیلمنامه «هفده روز به اعدام» توسط مدیر موسسه عصر طلایی از یک رمان پلیسی آمریکایی اقتباس شده بود.
کاووسی تغییراتی را در فیلمنامه انجام داد و آن را جلوی دوربین برد. در هنگام ساخت این فیلم دست‌اندازی کمتری نسبت به فیلم‌های پیشین که او شروع کرده بود، صورت گرفت و او توانست نخستین فیلم بلند خود را تا انتها کارگردانی کند.
این فیلم در سال ۱۳۳۵ اکران شد.
مروری بر اولین‌های سینمای ایران و جهان
اولین فیلم بیگ پروداکشن استودیویی
«شب نشینی در جهنم» فیلم سینمایی ایرانی ساخته شده در ۱۳۳۵ به کارگردانی ساموئل خاچیکیان و موشق سروری اولین فیلم بیگ پروداکشن سینمای ایران است.
جلوه های ویژه این فیلم در دوران تولید خود چشمگیر بوده است.
«شب نشینی در جهنم» در بخش رقابتی هشتمین دوره جشنواره فیلم برلین در سال ۱۹۵۸ حضور داشته است.
این فیلم اولین فیلم ایرانی است که به جشنواره کن راه پیدا کرد. این فیلم به خاطر ساخت دکورهای عظیم در آن زمان مورد توجه است.
اولین فیلم هنری مدرن سینمای ایران
.jpg "معرفی اولین های سینمای ایران 8")
«سیاوش در تخت جمشید» فیلمی ۹۰ دقیقه‌ای به کارگردانی فریدون رهنما با اقتباس از شاهنامهٔ فردوسی و با بازی عباس معیری، مینو فرجاد و مارتا یمینی محصول سال ۱۳۴۶ کشور ایران است.
این فیلم برنده جایزه ژان اپشتاین از جشنواره لوکارنو شد.
این فیلم تنها به مدت چهار روز در سینما «بلوار» نمایش داده شد.
اولین اقتباس از ادبیات کهن
«شب قوزی» فیلمی محصول سال ۱۳۴۳ به کارگردانی فرخ غفاری است. این فیلم که سومین ساخته فرخ غفاری است بر اساس یکی از داستان‌های هزار و یک شب نوشته و ساخته شده‌است.
«شب قوزی» در زمستان سال ۱۳۴۳ در تهران روی پرده رفت و اگر چه در اکران عمومی با اقبال چندانی روبرو نشد ولی در جشنواره‌های کن، کارلوی‌واری و بروکسل مورد تحسین قرار گرفت.
اولین اقتباس از داستان مدرن
«شوهر آهو خانم» به کارگردانی داوود ملاپور و محصول سال ۱۳۴۷ اولین اقتباس از داستان مدرن در سینمای ایران است.
اولین فیلم مستقل که با پول شخصی ساخته شد
«خشت و آینه» فیلمی است ایرانی ساخته ابراهیم گلستان که در سال ۱۳۴۳ در استودیو فیلم گلستان ساخته شده است.
این فیلم در ۲۲ دی ۱۳۴۴ در سینما رادیو سیتی تهران اکران شد و سه هفته در آن سینما روی پرده بود.
عنوان فیلم اشاره به مثل «آنچه در آینه جوان بیند، پیر در خشت خام آن بیند» دارد و مانند دیگر کارهای گلستان هجویه‌ای بر جامعه ایران است.
این فیلم آغازگر سینمای موج نوی ایران به شمار میآید و بسیاری نمادهای آن بعدها مورد تقلید دیگر فیلمسازان ایران قرار گرفته است. مانند صحنه عبور جنازه از کوچه که در فیلم های بهمن فرمان‌آرا به تناوب آمده است.
اولین کارگردان ایرانی
طبعا اولین کارگردان سینمای ایران همان کارگردان فیلم «آبی و رابی» است. اوانس اوگانیانس که زمان ساخت فیلم ۲۹ سال داشت و به روایت های مختلف اهل عشق آباد ترکمنستان یا مشهد بود.
او را به نام اوانس اوهانیان هم می شناسند. او رشته تجارت را در تاشکند، حقوق را در عشق آباد و سینما را در مسکو گذرانده بود و سال ۱۳۰۸ همراه دخترش زما (بازیگر فیلم «حاجی آقا آکتور سینما») به ایران مهاجرت کرد.
در سال ۱۳۰۹ مدرسه آرتیستی سینما را که اولین مدرسه سینمایی در ایران بود، با نام پروشگاه آرتیستی سینما در تهران تاسیس کرد و در همین سال به عنوان نویسنده، کارگردان، بازیگر و تدوینگر اولین فیلم تاریخ سینمای ایران، یعنی «آبی و رابی» را ساخت.
مروری بر اولین‌های سینمای ایران و جهان
اولین کارگردان زن سینمای ایران
قدرت زمان وفادوست معروف به شهلا ریاحی در سال ۱۳۰۵ در تهران متولد شد. وی تحصیلات خود را تا سیکل ادامه داد و در سن ۱۷ سالگی بنا به درخواست و راهنمایی همسرش اسماعیل ریاحی که خود از شیفتگان تئاتر بود به صحنه تئاتر تهران راه یافت و برای اولین بار شادوران معروف معز دیوان فکری در نمایشنامه‌ای به نام «سیاست هارون‌الرشید» نقش اول دختر نمایش را به او داد.
او با کار سوم و چهارم در دنیای محدود تئاتر آن زمان به عنوان بازیگری محبوب و سرشناس مورد توجه قرار گرفت. وی سینمای حرفه‌ای را در سال ۱۳۳۰ با فیلم «خواب‌های طلایی» به کارگردانی معز دیوان فکری تجربه کرد.
ریاحی سال ۱۳۳۵ فیلم «مرجان» را کارگردانی کرد و به این ترتیب نام اولین زن کارگردان سینمای ایران را به خود اختصاص داد.
اولین فیلمبردار سینمای ایران
میرزا ابراهیم عکاس‌باشی، پسر میرزا احمد صنیع‌السلطنه در سال ۱۲۵۳ هجری شمسی به دنیا آمد. او به همراه پدر، ده سالی را در اروپا ماند و به تحصیل عکاسی پرداخت.
او در سفر اول مظفرالدین شاه به اروپا، به همراه گروه بود و پس از اینکه مظفرالدین‌شاه در هفدهم تیرماه سال ۱۲۷۹ در فرانسه با پدیده سینما توگراف آشنا شد، دستور تهیه دستگاه آن را داد.
نخستین فیلم‌های ایرانی را نیز در همین سفر در اوستاند بلژیک به تاریخ ۲۳ مرداد ۱۲۷۹ برداشت. عکاس‌باشی در بازگشت به ایران تا سال‌های آخر سلطنت مظفرالدین شاه در دربار بود، با آغاز سلطنت محمدعلی شاه دربار را ترک و مدتی به کار چاپ نشریه پرداخت.
او نخستین فیلمبردار تاریخ سینمای ایران به شمار میآید.
مروری بر اولین‌های سینمای ایران و جهان
اولین بازیگر زن سینمای ایران
روح انگیز سامی نژاد، بازیگر «دختر لر» اولین بازیگر زن سینمای ایران بود.
سامی نژاد بعد از «دختر لر» به دلیل استقبال مردم در اکران عمومی، در فیلم «شیرین و فرهاد» سپنتا هم بازی کرد.
کار اصلی سامی نژاد پرستاری بود و می گویند خانواده اش به خاطر بازی در سینما به شدت از او انتقاد کردند. به خاطر همین موضوع مجبور شد دوره ای را در تنهایی بگذراند.
اولین فیلم رنگی سینمای ایران
«گرداب» فیلمی بود که در سال ۱۳۳۲ در قطع ۱۶ میلی متری به کارگردانی و نویسندگی حسن خردمند و بازیگری ناصر ملک مطیعی روی پرده رفت.
تهیه کننده «گرداب» هوشنگ محبوبیان در شرکت پارس فیلم بود که با دوربین اوریکون فیلمبرداری و برای رنگی شدن به آمریکا فرستاده شد.
اولین جشنواره سینمایی
اولین جشنواره فیلم های ایران با عنوان گلریزان از ۲۲ تا ۲۸ اسفند ۱۳۳۳ در سینما متروپل برگزار شد.
در این جشنواره «پایان رنج ها» به عنوان بهترین فیلم، ساموئل خاچیکیان برای فیلم «چهارراه حوادث» به عنوان بهترین کارگردان، آرمان برای همین فیلم و هوشنگ بهشتی برای فیلم «مهتاب خونین» به عنوان بهترین بازیگران مرد و مهین دیهیم و منیر تسلیمی به ترتیب برای بازی در فیلم های «پایان رنج ها» و «مهتاب خونین» به عنوان بهترین بازیگران زن جشنواره انتخاب شدند.
اولین موسیقی متن فیلم
تا قبل از فیلم «قیصر» موسیقی متن در فیلم ها جایگاهی نداشت و معمولا موسیقی های آماده را روی فیلم ها مونتاژ می کردند، اما اسفندیار منفردزاده برای فیلم مسعود کیمیایی موسیقی متن ساخت. موسیقی محبوبی که بعدها در قالب کاست به بازار آمد و فروش خوبی هم داشت.
اولین ماهنامه سینمایی
امتیاز اولین ماهنامه سینمایی، یعنی «سینما و نمایشات» اوایل سال ۱۳۰۸ به نام علی وکیلی صادر شد، اما اولین شماره «سینما و نمایشات» به مدیریت و سردبیری اسحاق زنجانی در ۴۸ صفحه در قطع وزیری یک سال بعد، در مرداد ۱۳۰۹ انتشار پیدا کرد.
اولین پوستر فیلم
فیلم «آبی و رابی» ساخته آوانس اوگانیانس از نخستین فیلم‌های ایرانی بود که برای آن پوستر طراحی کردند. پوستری که برای آن طراحی شده بود، تصویری است از بازیگران فیلم که نگاه متعجب خود را به بیرون از کادر دوخته‌اند.
مروری بر اولین‌های سینمای ایران و جهان
اولین‌های سینمای جهان
اولین فیلمی که ساخته شد؛ سال ۱۸۸۸ میلادی.
یک مخترع فرانسوی موفق به ضبط اولین فیلم تاریخ شد. در ۱۴ اکتبر ۱۸۸۸، لویی لو پرنس فیلمی از خانواده اش در باغچه خانه ای در لیدز، انگلیس گرفت. این فیلم که اکنون Roundhay Garden Scene نام دارد و در آن آدولف پسر لویی و پدر و مادر زن او سارا و ژوزف ویتلی و زنی به نام آنی هارتلی حضور دارد و از دوستان لویی و همسرش است، اولین فیلم تاریخ سینما به شمار می آید.
اولین سالن سینما
در اکتبر ۱۸۹۶، برادران میشل و مو مارک در ساختمان الیکات اسکور در بوفالو، نیویورک اولین سالن سینما را افتتاح کردند، سینمایی که در ساخت آن از کارخانه توماس ادیسون الهام گرفته شده بود. امروزه گمان بر این است که این سالن اولین یا دستکم یکی از اولین سینماهایی بوده که در ایالات متحده برای نمایش فیلم ساخته شده است.
اولین فیلم ترسناک تاریخ سینما
در سال ۱۸۹۶ میلادی، یک فیلمساز فرانسوی به نام ژرژ ملیس اولین فیلم ترسناک تاریخ سینما را ساخت که Le Manoir du diable به معنای خانه شیطان نام داشت. از آنجایی که این فیلم عناصر شناخته شده ژانر وحشت را در خود دارد، مانند صحنه ای که در آن یک خفاش به انسان تبدیل می شود، این فیلم در دسته ژانر وحشت دسته بندی شده است. البته می توان این فیلم را یک کمدی نیز دانست زیرا قصد تولید آن ایجاد هیجان و سرگرم کردن مخاطب بود. از بازیگران این فیلم می توان به جیهان دو آلسی و جولز-یوجین لگریس اشاره کرد.
اولین فیلم رنگی تاریخ سینما
ادوارد ترنر یک عکاس و مخترع جوان بریتانیایی بود که گفته می شود اولین فیلم رنگی تاریخ سینما را در سال ۰۲-۱۹۰۱ ضبط کرده است. این فیلم حاوی سکانس هایی از یک ماهی در سطل، فرزندان ترنر، یک طوطی، سکانسی از ساحل شهر برایتون، رژه سربازان در هاید پارک و ترافیک در منطقه نایتز بریج لندن است. اکنون محققان بر این باورند که فیلم ترنر قبل از سینماکالر بوده است که از نگاه بسیاری اولین تکنیک ساخت فیلم های رنگی انگاشته می شود
مروری بر اولین‌های سینمای ایران و جهان
اولین فیلم انیمیشن تاریخ سینما
فیلم El Apóstol به معنای فرستاده در سال ۱۹۱۷ منتشر شد، فیلمی که توسط کویرینو کریستیانی ساخته شده و یک فیلم آرژانتینی بود که اولین فیلم انیمیشن تاریخ سینما به شمار می آید. بر اساس روایت های تاریخ نگاران سینمایی، این فیلم بسیار پیش تر از اولین فیلم انیمیشن دیزنی ساخته شده است. فیلم El Apóstol بیش از ۷۰ دقیقه است و از ۵۸۰۰۰ فریم تشکیل شده بود که ساخت آن حدود ۱۲ ماه به طول انجامید. در سال ۱۹۲۶ بود که این فیلم در یک آتش سوزی از بین رفت.
اولین فیلم صدادار تاریخ سینما
در سال ۱۹۲۶ میلادی، تکنولوژی ویتافون یک تکنولوژی پیشگام بود که به فیلم ها امکان می داد صدا نیز داشته باشند. اولین فیلم بلندی که با این تکنولوژی منتشر شد فیلم Don Juan در سال ۱۹۲۶ بود که آلن کراسلند آن را ساخته و به اولین فیلم صدادار تاریخ سینما تبدیل شد. اما علیرغم داشتن موسیقی متن و افکت های صوتی، هیچ دیالوگی در این فیلم وجود نداشته و به همین خاطر در دسته فیلم های صامت قرار گرفته است.
اولین فیلمی که در فضا فیلمبرداری می شود
فیلم The Challenge یک فیلم روسی است که هنوز منتشر نشده و اولین فیلمی است که در فضا فیلمبرداری می شود. اگر چه پیش از این در فضا فیلم هایی ضبط شده اند اما این فیلم اولین فیلم بلندی است که در فضا به تصویر کشیده خواهد شد. در سال ۲۰۲۱، برخی از عوامل تولید این فیلم به ایستگاه فضایی بین المللی منتقل شدند تا بخش هایی از این فیلم را ضبط کنند. کارگردان این فیلم کلیم شیپنکو بوده و یولیا پرسیلد، آلیونا موردووینا و ولادیمیر ماشاکف نیز از بازیگران آن هستند.
در این مطلب تلاش کردیم تا برخی از اولین‌های سینمای ایران و جهان را برای شما بیاوریم. اما شاید درست باشد که به بهانه روز ملی سینما اشاره ای داشته باشیم به حال و روز نه چندان خوب سینما. در سال های گذشته و با شیوع ویروس کرونا و بروز اتفاقات متعدد پیکره سینما نحیف شد و سینما نیز مانند بخش های مختلفی از دنیای هنر روزهای بسیار بدی را پشت سر می‌گذاشت. با بهبودی اوضاع همچنان اوضاع نابسامان بود و در این بین نیز تمهیداتی هم اندیشیده و اتخاذ گردید که فایده چندانی نداشتند.
چالش ها و معضلاتی که امروزه سینمای ایران با آن دست و پنجه نرم می کند، بسیار است و شاید بیش از پیش باید برای رفع تمام و کمال تمام چالش ها و معضل های موجود تلاش کرد و چاره ای اندیشید.
بیشتر بخوانید:
محمد زکی زاده
